کتابخانه مجازی ادبیات

سقوط اصفهان، اثر پطرس دى سركيس گيلانتز است كه ترجمه آن توسط محمد مهريار صورت گرفته است. در قرن 12 هجرى اين كتاب توسط مؤلف به ز بان ارمنى نوشته شده است. گزارش‌هاى وى را به دو قسمت عمده مى‌توان تقسيم نمود. قسمت نخستين عبارت از وقايعى است كه بيشتر در اصفهان، پايتخت دولت صفوى، اتفاق افتاده است. و قسمت دوم شامل حوادثى است كه در شمال؛ يعنى نواحى قفقاز و حدود سرحدى ايران و تركيه روى داده است. در قسمت دوم گزارش‌هاى خود، گيلاننتز جزئيات ظلم و جورى كه در قفقازيه و جبال قفقاز هم از ايرانيان و هم از تركان بر ارمنيان مى‌رفته است و رفتار آن هر دو را با خليفه بزرگ ارمنى، قتل عام ارمنيان قاپان، رفتار و ختانگ، رهبر گرجيان، و از آن كنستانتين (محمد قليخان) كاختييى و نايب او در ايروان، همه را بشرح و تفصيل آورده است. وى حمله تركان را نيز همچنان توصيف نموده است. مانند اين‌ها جالب‌تر و پر ارزش، اطلاعاتى است كه وى از طهماسب ميرزا، وليعهد ظاهرى و جانشين واقعى شاه سلطان حسين بدست مى‌دهد. از اين گذشته، به نحو غير مستقيم حالت اختلاف و دشمنانگى ميان شيعه و سنى و سياست روسيان و تركان را نسبت به ايران روشن مى‌سازد.

محمداسماعیل خواجویی فرزند محمدحسین بن محمدرضا بن علاءالدین محمد مازندرانی، متولد سال ۱۱۰۰ قمری است. احتمالاً زادگاه وی مازندران بوده است. شهرت وی به «اصفهانی» به این سبب است که محل رشد، مراحل تحصیلات و تألیفات وی در اصفهان بوده است. همچنین شهرت او به «خواجویی» بدان سبب بوده که وی در سال (۱۱۳۳ هـ.ق) به محله «خواجوی» اصفهان هجرت کرده است. ملا محمداسماعیل خواجویی در طول زندگی مشقت بار خود به تحقیق و پژوهش پرداخت و حوادث ناگوار، این عالم نستوه را از تالیف بازنداشت. برخی از آثار دقیق و تحقیقی وی در فقه، اصول، حدیث، رجال، حکمت، کلام و...، در اوج هجوم افغان‌ها به ایران، به رشته تحریر درآورده است. وی حلقه ارتباط حوزه علمیه اصفهان در عهد صفوی و دوره قاجاریه است. وجود ارزشمند این عالم موجب گردید فلسفه غنی و پربار عصر صفویه که با هجوم افاغنه در معرض نابودی قرار گرفته بود حفظ شود و با رساله های پر شمار و شاگردان بزرگی که تربیت نمود به دوره قاجاریه منتقل گردد. صاحب «روضات الجنات» تعداد آثار ایشان را یکصد و پنجاه اثر ذکر کرده است؛ اما صاحب «حدیقة الشعراء»، آثار محققانه مرحوم خواجویی را سیصد اثر می‌‌داند. خواجویی بر بیشتر کتاب‌های حوزوی حاشیه دارد. بررسی آثار گرانسنگ این فقیه فرزانه نشان می‌‌دهد که بخش مهمی ‌‌از این آثار به صورت دست نوشته در گوشه کتابخانه‌ها مهجور مانده و هنوز به زیور طبع آراسته نشده است. اخیرا به کوشش محقق پرتلاش سید مهدی رجایی، حدود هشتاد اثر از آثار ارزشمند مرحوم خواجویی جمع‌آوری و منتشر شده است....

از میان نسخ خطی موجود در اصفهان جنگ تاج‌الدین احمد وزیر که کتابخانه مرکزی دانشگاه اصفهان نگاهبان آن است، یکی از وثائق تاریخی گرانقدر و یکی از آثار فرهنگی قرن هشتم هجری است که وضع ادبی و حوزه علمی ناحیه فارس را به ترتیب جالب توجهی آینه‌وار به ما و آیندگان می‌نماید و اطلاعات دست اول از ارباب ادب و علم و اعیان رجال آن روزگار در اختیار قرار می‌دهد. این نسخه نفیس یکتا بیاضی است حاوی 78 فقره و قطعه و بند، یادداشت و شعر و دیگر یادگارگونه‌هایی که نویسندگان متعدد ار خود یا آثار دیگران در آن تحریر و کتابت کرده‌اند. بعضی از عنوان‌های مطالب و نام کسانی که مطلبی یا خطی از آنها در این جنگ آمده به این ترتیب است: چند بیتی به عربی در ستایش این سفینه به خط فضل‌الله روزبهان خنجی اصفهانی که در هرات در 911 آن را خریده است؛ دیباچه کتاب کنز الجواهر من لطائف الاکابر به عربی و اخبار و مطالبی به نثر و نظم عربی و فارسی از پیامبران و امامان و دانشمندان درباره دانش و کتاب و حدیث و سپس شعرهای عربی و فارسی از کمال‌الدین اسماعیل و بندهایی به نثر عربی و چند حکایت؛ خط محمود بن محمود بن ابی الخیر فالی؛ خطبه و حدیث و تاریخ به خط صاحب معظم نجم‌الدین محمود بن مسعود مذهب و .... .

این کتاب سخنرانی های پنجمین کنگره ایرانشناسی است که در شهریور 1354 شمسی بر پا شد و 14 سخنرانی از آن، در این جلد گردآوری شده است. این خطابه ها به این قرارند: سهم اصفهان در فرهنگ جهان خطابه محمد محیط طباطبایی، ایرانشناسی در رابطه با تمدن مغرب زمین از احسان نراقی، روش علمی برای تصحیح متون از ایرادات مسعود فرزاد در بخش خطابه های عمومی و سخنرانی عبدالرحمن عمادی درباره جشن آفریجگان اصفهان و فی بیوت اذن الله از ایرادات محمد تقی مصطفوی، تحقیقی درباره محل گور یعقوب لیث صفاری از احمد اقتداری، خط آرامی رایج در قلمرو شاهنشاهی هخامنشی از علی سامی، اشاره ای به یادگارهای صفویه در تبریز از عبدالعلی کارنگ، خدمات شاه عباس بزرگ به آستان قدس رضوی از تقی بینش، جامعه ایران و ویژگی هایش پس از اسلام از میرحمید مدنی، اولین چاپخانه در ایران از لئون میناسیان، رباط های شاه عباسی از همام الدین همامی، صفویه در دادگاه تاریخ از محمدکاظم آقا بخشی و خطابه علی باقرزاده (بقا) در طراز یزدی و نمونه هایی از شعر او مطالب و مقالات این جلد از این کتاب را تشکیل می دهد. این خطابه ها به همت مرتضی تیموری به طبع رسید.