کتاب مثنوی معنوی که یکی از گنجینه های گرانبهای حکمت، ادب و عرفان فارسی است، حاصل واپسین دهه زندگانی جلال الدین رومی است. این دریای عظیم اندیشه ها، معانی و نکات باریک اخلاقی و تربیتی به خواهش و اصرار حسام الدین، مرید محبوب مولانا در شش دفتر به نظم درآمد. نسخه های خطی و چاپی متعددی از کتاب مثنوی در ایران، مصر، هندوستان، ترکیه و اروپا به طبع رسیده است. کتاب حاضر به اهتمام و مقابله "رینولد الین نیکلسون" و از روی نسخه طبع 1925 تا 1933 لیدن هلند تهیه شده است. این مستشرق مشهور که عمری دراز را در تصحیح و مقابله مثنوی صرف نمود، آن را به شعر انگلیسی نیز ترجمه کرد و در پایان عمر بینایی خویش را از دست داد. اساس کار نیکلسون، نسخه ای خطی به تاریخ رجب 677 هجری ، یعنی پنج سال پس از درگذشت مولوی است که ظاهرا قدیمی ترین و صحیح ترین نسخه مثنوی در جهان است. به همت انتشارات امیرکبیر برای اولین بار در ایران کتاب مثنوی معنوی به انضمام فهرست اعلام شامل اسامی رجال و نساء، امکنه و قبایل، کتب، آیات قرآن و ، فهرست قصص و حکایات به چاپ رسید.
«مثنوی معنوی» مولانا از بزرگترین آثار منظوم ادب پارسی و عرفان اسلامی است. این اثر جاودان که در شش دفتر تنظیم بنا به خواهش یکی از مریدان، حسام الدین چلبی، سروده، حسام الدین اصرار می ورزد که مولانا به سبک الهی نامه عطار اشعاری را بسراید که بیانگر آموزه های طریقت و حقیقت عرفانی جهت بره و حظ مریدان و طالبان باشد.مولانا نیز به درخواست یار غار خویش لبیک گفته و به مدت چهارده سال تا هنگام وفات خویش به سرودن مثنوی همت گماشت. این کتاب از ۲۶٬۰۰۰ بیت و ۶ دفتر تشکیل شده و یکی از برترین کتابهای ادبیات عرفانی کهن فارسی و حکمت پارسی پس از اسلام است. این کتاب در قالب شعری مثنوی سروده شدهاست؛ که در واقع عنوان کتاب نیز میباشد. اگر چه قبل از مولوی، شاعران دیگری مانند سنائی و عطار هم از قالب شعری مثنوی استفاده کرده بودند ولی مثنوی مولوی از سطح ادبی بالاتر برخوردار است. در این کتاب ۴۲۴ داستان پیدرپی به شیوهٔ تمثیل داستان سختیهای انسان در راه رسیدن به خدا را بیان میکند. هجده بیت نخست دفتر اول مثنوی معنوی به نینامه شهرت دارد و چکیدهای از مفهوم ۶ دفتر است. این کتاب به درخواست شاگرد مولوی، حسامالدین حسن چلبی، در سالهای ۶۶۲ تا ۶۷۲ هجری/۱۲۶۰ میلادی تألیف شد. عنوان کتاب، مثنوی، در واقع نوعی از ساختار شعری است که در این کتاب استفاده میشود. مثنوی مولوی، همانند بیشتر مثنویهای صوفیانه، به صورت عمده از «داستان» به عنوان ابزاری برای بیان تعلیمات تصوف استفاده میکند. ترتیب قرار گرفتن داستانهای گوناگون در این کتاب ظاهراً نظم مشخصی ندارد. شخصیتهای اصلی داستانها میتواند از پیامبران و پادشاهان تا چوپانان و بردگان باشد. حیوانات نیز نقش پررنگی در این داستانها بازی میکنند. حکایات موجود در مثنوی از منابع مختلف قدیمیتر آمدهاند. برخی عیناً در مثنویهای عطار نیشابوری همچون منطقالطیر موجودند. برخی همچون داستان خلیفه و لیلی، پادشاه و خانه کمپیر، استر و استر، محمود و ایاز، گنج نامه، حلوا ساختن جهود و عیسوی و مسلمان از مقالات شمس استخراج شدهاند. آخرین داستان مثنوی (شاهزادگان و دژ هوش ربا)، با وفات مولوی ناتمام ماند. دفتر ششم مثنوی از همین روی دفتری ناتمام است. فرزند او مثنوی زیبایی دارد که در آن از مرگ پدر و ناتمام ماندن مثنوی گله کردهاست. اصل داستان را البته جویندگان میتوانند در مقالات شمس تبریزی بیابند و از بخش پایانی قصه مطلع شوند. مولوی در مثنوی تبحر خود را در استفاده از اتفاقات روزمره برای توضیح دیدگاههای عرفانیاش نشان میدهد. ویژگی تمایزبخش دیگر این کتاب میزان گریزهای مکرر آن از داستان اصلی برای توضیح (گاه مفصل) نکات مختلف جنبی داستان، است. این نکته ممکن است بیانگر این باشد که برای مولوی مضمون داستان اهمیت بسیار بیشتری از سبک نگارش داشتهاست.
مثنوی گل وبلبل که درباره عاشقی کردن بلبل در کنار گل و مخالفتهای گاهوبیگاه مادر بچه بلبل است. تم مرکزی ِ شعر در واقع رابطه بین ِ گل و بلبل بود که دو نشانه شعری اند تا حقایق به صورت رمز به تمام هنرها نفوذ کنند. گل کنایه از مفاهیمی چون زیبایی، عشق، وحدت ِ الهی، شعر، موسیقی و محبوب گرایی است در حالی که بلبل نشانه کثرت و چندگانگی است.، که به صورتی نمادین سروده شده، از میرزا کاظم مهجور همدانی شاعران نیمه دوم سده دوازدهم هجری است که در هیچیک از سرچشمههای تاریخ و ادب که مورد تفحص ما قرار گرفته، شرح حالی از وی پیدا نیست. نسخۀ حاضر در 419 بیت در قالب مثنوی سروده شده است و به بیان نمادین عشق بین گل و بلبل اختصاصیافته است. یکی از راههای انتقال مفاهیم عرفانی در متون صوفیانه منثور و منظوم فارسی، استفاده از قالب حکایت و داستان است. حکایات صوفیه بهعنوان بخش مهمی از ادبیات عرفانی با اهداف گوناگونی در کتب صوفیه به کار گرفته میشوند که عمدهترین آنها ترغیب و تعلیم صوفیه در سیروسلوک است. مهجور همدانی در گل و بلبل کوشیده است تا مبانی و اصول عرفانی را به صورت رمز و نماد به مخاطب ارایه دهد.
این کتاب ترجمه چهار مقاله در باب تصوف اسلامی است و به قلم یکی از بزرگترین متخصصان این رشته در سراسر جهان. مترجم آن از روی ترجمه عربی دکتر ابوالعلاء عفیفی، تصوف شناس بزرگ عرب که شاگرد و همکار نیکلسون بوده است، به فارسی ترجمه کرده است. عناوین مقالات عبارتند از: نگرش تاریخی از بنیاد و سیر تصوف زهد در اسلام متصوفان اسلامی هدف تصوف اسلامی
این کتاب، قدیمیترین کتابی است که اطلاعات جامع و منحصر به فردی را درباره فارس به زبان فارسی و با انشایی سلیس و روان و در شیوهای موجز و دل نشین به اهل فضل و ادب عرضه داشته است و از زمان تالیف، به عنوان منبعی معتبر در شناخت فارس، مورد قبول و استفاده پژوهشگران و صاحبنظران قرار گرفته است. نویسنده فارسنامه در مقدمه کتاب، هدف از نگارش آن را توصیف وضعیت تاریخی و جغرافیایی فارس در جهت آگاه کردن سلطان سلجوقی از موقعیت این ایالت عنوان میکند. کتاب با مقدمه مصحح و مقدمه لیسترانج و نیکلسون آغاز شده است. فصلبندی کتاب، بدینگونه است که پس از گفتگویی کوتاه از مسائل اداری ولایت، وصف نواحی مختلف و راههای عمده آن را میآورد، آنگاه مطالب مختلفی از قبایل مقیم ولایت و به دنبال آن، سخن از خراج به میان میآورد. این اثر از معدود آثاری است که مطالب حشو و زائد ندارد و مشحون از اطلاعات جالب و بدیع اجتماعی، اقتصادی و تاریخی است؛ ولی بیشتر مبتنی بر مباحث جغرافیایی و فرهنگی است تا تاریخی.