در بین شاعران قرن ششم نظامی گنجوی مخصوصا از آن جهت درخور ذکر است که هم سبک بیان و هم مضمون قصههای او غالباً مایه تتبع و تقلید تعداد زیادی از شاعران نسلهای بعد واقع شده است. سبک بیان و در عین آنکه از تأیر بعضی از قدما خالی نیست و به طور بارزی تازگی دارد و از این حیث مقام وی در شعر دری ممتاز است. در واقع نظامی از داستان خسرو و شیرین بیشتر به بیان عشقهای او پرداخت که فردوسی بدان توجه نورزیده بود و از داستان بهرام نیز به جنبه بزم و شکار او توجه کرده که در شاهنامه زیاد مورد نظر واقع نشده بود. در حقیقت برخلاف فردوسی که در شاهنامه به صحت نقل و تبعیت از متن اصلی تا حد زیادی پایبند بوده است، نظامی تصرف در جزئیات داستان و سعی در آرایش مناظر و صحنهها را از لوازم هنر شاعری خویش تلقی میکرده است.
کعبه جان که از دیدگاه نقد ادبی به تحلیل مخزن الاسرار نظامی پرداخته نخستین گام در راه چنین پژوهش گسترده دامن و نخستین دفتر از مجموعه ای است که به یاری خداوند با عنوان نقد ادب فارسی انتشار خواهد یافت. اگرچه هر نقدی با ضریبی از تعصب و جانبداری همراه است، اما نگارنده کوشیده است تا دلبستگی های او به "داستانسرای بزرگ گنجه" او را از حقیقت جویی و نقد راستین باز ندارد و بدون شک نقد راستین آثار بزرگان ادب (یعنی اشاره به هر جنبه استواری و زیبایی و کاستیهای احتمالی آن آثار) چیزی از عظمت نام و مقام صاحبان آثار نخواهد کاست، عظمتی که گذشت اعصار و قرون مهر تایید بر آن زده است.
اين اثر كه براى نخستينبار در سال 1370 خورشيدى منتشر شده است، مجموعه تحليلها و تفسيرهاى نويسنده پيرامون مناجاتهاى نظامى گنجوى است. نظامى در آغازِ برخى منظومههاى خود، به مناجات با حق تعالى پرداخته است. مىتوان گفت: تنها در يك مورد است كه هيچ فردى، حتى فيلسوف و شاعر و هنرمند، براى بيان مقاصد خود، دشوارى ندارد، و آن هم نيايش است. در نيايش، آدمى با خدايى روبروست كه به خوبى مىتواند مقاصد و نيتهاى خود را به خوبى بيان كند، و در عين حال، اين اطمينان را دارد كه مخاطب، مقاصد و نيتهاى او را درمىيابد. در نيايش، فرد هر چيزى را در دل بيان مىكند، و ميان خود و خداى خويش، هيچ حجابى نمىبيند. در نيايشهاى نظامى، انديشه و شخصيت نظامى آشكار مىشود. نحوة سخن گفتن او با خداوند، و مضمونهايى كه در توصيف حضرت حق به كار مىبَرَد، از جمله حكمتهاى عميقِ اين شاعرِ بزرگ است. در كتاب حاضر، محمدتقى جعفرى بر آن نبوده تا همة مطالب و مضامينِ عميقِ نظامى را از لابلاى اشعار او استخراج و تحليل كند، چرا كه بايد اثرى چند برابر اين كتاب مىنگاشت. او براى آن كه گوشهاى از انديشههاى عميق و الهىِ نظامى را نشان دهد، به تحليل بعضى از نيايشها بسنده كرده، و در لابلاى فصلهاى گوناگونِ اثرِ حاضر، مضامين و مفاهيم بسيار والايى از آن حكيم فرزانه بيان كرده است. رسالت شعر و شاعرى، اصولِ كلىِ حاكم بر مناجاتها، حكمت، عرفان و اخلاق، از جمله مباحثى است كه نويسنده به تحليل آنها پرداخته، و چنين مىتوان دريافت كه نظامى تنها يك شاعر نيست، بلكه جزو حكماى بزرگ به شمار مىرود. اين اثر، با وجود حجم اندك آن، نكات مهمى را در شناختِ تفكرِ نظامى بيان مىكند كه براى دانشپژوهان ارزش بسيارى دارد.
این کتاب به تاریخ ایران از ورود اریاییان به فلات ایران تا پایان حکومت پهلوی میپردازد. روزگاران تاریخ این سرزمین از حوادث، جنگها، تغییر پادشاهان و سلسلهها را بهاجمال بررسی میکند؛ اما به صورتی دقیق و معتبر این کار را انجام میدهد. از نظر نثر نیز این کتاب از دایره لغات گستردهای استفاده میکند. نویسنده کوشیده است به صورتی بیطرف و متعادل بنویسد؛ اما تنها به لیستکردن اتفاقات نمیپردازد و جایی که لازم ببیند تفسیر و تحلیل کوتاهی ارائه میدهد. فرمانروایان ازیادرفته با شکستها و پیروزیهاشان، آنان در پی هم از برابر دیدگان خوانشگر عبور میکنند و در حین عبور کارهاشان نیز گاه تفسیر، خط سیر کردارهایشان و نقش آنها در تمدن و فرهنگ ایران ارزیابی میشود.
این کتاب به تاریخ ایران از ورود اریاییان به فلات ایران تا پایان حکومت پهلوی میپردازد. روزگاران تاریخ این سرزمین از حوادث، جنگها، تغییر پادشاهان و سلسلهها را بهاجمال بررسی میکند؛ اما به صورتی دقیق و معتبر این کار را انجام میدهد. از نظر نثر نیز این کتاب از دایره لغات گستردهای استفاده میکند. نویسنده کوشیده است به صورتی بیطرف و متعادل بنویسد؛ اما تنها به لیستکردن اتفاقات نمیپردازد و جایی که لازم ببیند تفسیر و تحلیل کوتاهی ارائه میدهد. فرمانروایان ازیادرفته با شکستها و پیروزیهاشان، آنان در پی هم از برابر دیدگان خوانشگر عبور میکنند و در حین عبور کارهاشان نیز گاه تفسیر، خط سیر کردارهایشان و نقش آنها در تمدن و فرهنگ ایران ارزیابی میشود.