عشقت رسد به فرياد ار خود بسان حافظ قرآن زبر بخواني در چارده روايت يكي از ابيات مورد بحث در ديوان حافظ كه به اصطلاح محل نزاع است بيت ياد شده است. مشكل از چند حيث است. 1. در مصراع اول «گر خود» صحيح است يا «ار خود» يا «ور خود»؟ 2. در مجموع، بيت را بايد قضيهاي شرطيه دانست و معنا كرد يا به گونهاي ديگر؟ 3. مراد از چارده روايت در مصراع ثاني چيست؟ در اين نوشتار ما درپي بيان آنيم كه اولا دو ضبط «گر خود» و «ار خود» كه به يک معنايند و در شش نسخه اقدم (پيش از 850 ه.) آمدهاند، بر ضبط «ور خود» كه تنها در يک نسخه آن دوره (پيش از 850 ه.) آمده و شاذ و مشكوک است، ترجيح دارد. ثانيا و برمبناي نكته نخست بايد در مجموع، بيت را قضيهاي شرطيه دانست و معنا كرد. و ثالثا مراد از چارده روايت، روايات چهارده معصوم عليهم السلام است در تفسير و تبيين قرآن كريم. اميد كه اين بحث در نظر افتد و راهگشا باشد.
کتاب بدیع القرآن تالیف ابن ابی الاصبع مصری متوفای سال 656 ه. یکی از ارزشمندترین کتابهایی است که اعجاز قرآن کریم را از نظر بلاغت و شیوایی بیان که به "اعجاز بیانی" معروف است، مورد بررسی قرار داده، و حقا "ناتوانی بشر را از آوردن مثل قرآن" به ثبوت رسانیده است. مولف نه تنها اسلوبهای زیبا و بی مانند تعبیرهای قرآنی که مورد بررسی دانشمندان پیش از خود بوده، با دقت و امعان نظر بیان داشته، بلکه خود نیز تعداد 33 نوع از انواع بدیع قرآن را باداع نموده، و به آخر کتاب افزوده است. این کتاب را مقدمه ای از مصحح مرحوم"حفنی محمدشرف" زینت بخشیده است، مصحح در این مقدمه به نوبت خود آنچه در توان داشته در تبیین آغاز بحثهای بیانی قرآن کریم قرو نگذاشته و خلاصه ای از مراحل تحول و پیشرفت شناخت اعجاز بیانی را تقدیم داشته است.
ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ قرآن با تفسیر لغوی و ادبی قرآن، اثر دكتر غلامرضا خسروى حسینى، ترجمهاى روان و گويا از كتاب «مفردات الفاظ القرآن»، راغب اصفهانى است. كتاب، با مقدمهاى پرمحتوا و نفيس آغاز مىشود كه در آن، مترجم، از تاريخ قرآن، آغاز تفسير قرآن، معانى و تفسير آيات قرآن در قرن اول، دوران تابعين و پايان قرن اول، قرن دوم هجرى، پايان دوره تفسير اسرائيليات و آغاز دوران عقلگزينى، سه نكته از استدلال توحيدى روايات از آيات قرآنى، قرن سوم و آغاز عظمت فكرى در معانى قرآن، قرآن و تأسيس علوم، علومى كه در قرآن ريشه دارد، سير تاريخى تفاسير واژههاى قرآنى و علماى آن علم تا عصر راغب و... سخن گفته است. دكتر خسروى حسینى، در بيان روش راغب اصفهانى، در نوشتن اين اثر، اينگونه مىنويسد: روش راغب در اين كتاب، بيان مدلول و معانى مفردات و الفاظ است؛ بهطورى كه هر مفسرى ناگزير از فهم آن است. راغب براى بيان معنى درست الفاظ، ابتدا، قرآن را ميزان قرار مىدهد و اگر لازم باشد از اشعار شعرا و اصطلاحات و عبارات متداول زبان، يارى مىجويد. معنى ريشهاى كلمات، سرآغاز هر واژهاى است و بعد از آن، عبارات مربوط به آن معنى اصلى را، به ترتيب تحوّل تدريجى تا جايى كه به معنى اوّلين آيه مورد استشهاد برسد، ذكر مىكند و گاهى بيست سطر در تغيير تدريجى واژه با ذكر اصطلاحات و تقسيمبندى معانى آنها مىنويسد تا به معناى زمان نزول وحى و آن آيه برسد، لغاتى كه معنايى مختلف و متغيّر نيافتهاند، بلافاصله بعد از واژه ذكر مىشوند؛ براى مثال، در ذيل واژه «بيت» مىگويد: اصل و ريشه واژه «بيت»، به معنى پناهگاه شبانه انسان است؛ چنانكه مىگويند: «بات»؛ يعنى شب را گذارند؛ همانطور كه براى روز مىگويند: «ظلّ بالنّهار»: روز را گذراند(در سايه). سپس به مسكن و جاى سكونت، بدون اعتبار و توجّه به شب، «بيت» گفته شده است. مترجم، در مورد سبب تكرار افعال«قيل» و «يقال» در متن عربى كتاب، اينگونه توضيح مىدهد: قصد راغب اين بوده كه نظر خود را با اقوال ديگران درنياميزد و حفظ امانت ادبى و علمیكرده باشد و هم اينكه براى ساير نويسندگان چنين روشى سرمشق قرار گيرد و نيز بفهماند كه از نظرات ديگران كاملا غافل نبوده، بلكه كاملا به كتابها و آراى گذشتگان تا زمان خويش واقف بوده و اشراف داشته است و... تكرار عبارات «قوله تعالى» يا «قال تعالى» يا «قال عزّ و جلّ» كه از اواسط كتاب، بهصورت «قوله» يا «قال» نوشته شده، براى اين است كه او در برابر كلام خدا و آيات او، نهایت خشيت و خضوع را داشته و اين حالت، در سرآغاز كتابش و استدعایش از اللّه، بهخوبى روشن است.
ادبیات فارسی و بهویژه بخش کلاسیک آن، از حیث ساخت معنایی به شدت تحت تأثیر فرهنگ اسلامی است. در این میان مقوله توحید جایگاهی ویژه دارد. این کتاب اثری تحقیقی است که در چهار فصل به بررسی جایگاه توحید در ادب فارسی میپردازد. فصل نخست به مباحث مقدماتی اختصاص دارد و مفاهیمی همچون زبان، ادبیات و فرهنگ اسلامی را تبیین میکند و برای این کار شواهد متععدی از شعرای مطرح شعر فارسی مثال میآورد. فصل دوم مهمترین مسائل توحیدی را در ادب فارسی بر اساس آثار شاعران برجسته پارسیگوی مطرح میکند. فصل سوم از مصائل توحیدی بر مبنای مکتب اهل بیت بحث میکند و فصل چهارم پاسخهایی را که مؤلف به پرسشهای دانشجویان در این زمینه در کلاسهای درس داده است، پیش روی خواننده قرار میدهد.
در این مقاله تطور و شکلگیری شعر فارسی در شبه قاره هند بررسی شده است. مقاله تأکید دارد که زبان و ادب فارسی در هند پابهپای زبان و ادب فارسی در ایران حرکت میکرد و هر موجی تحولی که در اینجا بوجود میآمد تا آن کرانهها ادامه مییافت به گونهای که در هند نیز سبک خراسانی و آذربایجانی و عراقی همپا و هماهنگ ایران زمین نفس میکشید. روابط ایران و هند از دوران پیش از اسلام تا عصر صفویه نیز به اختصار، در مقاله مطرح شده است و براساس منابع و مآخذی چون سفرنامه ابن بطوطه به حضور ایرانیان در شبهقاره و گسترش آنان تا اندونزی حتی جزایر جاوه و سوماترا اشاره شده است. درعینحال، شکلگیری سبک هندی و نحوهی مهاجرت شاعران از ایرن به هند به دلیل سیاستهای شاهان صفوی نیز در مقاله مطرح شده و ضمن آن،این نکته اساسی مورد بررسی و تأکید قرار گرفته که عصر صفوی، دوره انحطاط شعر رسمی فارسی و در مقابل، اوجگیری شعر والای دینی است.