کتابخانه مجازی ادبیات

کتاب «غنچۀ باز در شرح گلشن راز» تألیف جلال الدین علی میر ابوالفضل عنقا، عارف سلسله اویسی در قرن سیزدهم هجری شمسی است. کتاب غنچۀ باز، شرح مثنوی «گلشن راز» با موضوعیت عشق و عرفان اسلامی است. این کتاب در قالب شعری مستزاد است. این مستزاد عرفانی، با اضافه کردن واژگان بر پایان هر مصراع مثنوی «گلشن راز» نگارش شده است و در واقع قالب مثنوی گلشن راز را به قالب مستزاد تغییر داده است.

بنای سخن عرفا و اربابان معرفت و محبت بر اساس عشق است و آغاز و پایان کلام آنان به ایماء و اشاره‌ای به محبت حقیقت منزه از تعین است. عشق از عناصر عمده و اساسی بینش عرفانی است. این کتاب به بررسی و توضیح مراتب عشق و تأثیر آن در انسان می‌پردازد. نویسنده در این کتاب به بیان بخش‌هایی از مناظر سیروسلوک عملی پرداخته است. این بخش‌ها بیان مرحله به مرحله حالت‌های درونی و پیش‌آمده برای سالک طریق الی الله است.

در مطالعات نسخه‌شناسی، بی‌شک تدوین علمی و روشمند فهرست‌های نسخ خطی بر اطلاعات کتاب‌شناختی ما می‌افزاید و موجب غنی‌تر شدن اطلاعات نسخه‌شناسی می‌شود. در مراکز مهم فرهنگ و تمدن اسلامی به این منابع بسیار مهم و ارزشمند علمی هماره توجه شده و در این باب تألیفات متعدد صورت گرفته است. یکی از این مراکز مهم فرهنگی کتابخانه‌های کشور ترکیه است که از جمله نسخه‌های خطی فارسی در رشته‌های متعدد معارف اسلامی در آن محفوظ مانده و فهرست‌هایی روشمند برای آنها تهیه شده است.

اراده و بیان هر نوع معنی، قالب مخصوص و کلام ویژه خود را می‌طلبد و مثلاً زبان شعر، غالباً، گویای مفاهیم و محتوای مربوط به نثر نیست. بنابراین، انتخاب نوع کلام با توجه به مقاصد و اهداف ادیب از تألیف و تصنیف، ضرورت تام و تمام دارد. استفاده از نثر موزون و مسجّع به عنوان کلامی مستقل در زبان و ادبیات فارسی، برای اولین بار در متون عرفانی رواج و شیوعی گسترده یافت. هدف از طرح این بحث، چرایی انتخاب این نوع کلام در متون عرفانی و به ویژه نامه‌های عین القضات همدانی است؟ در واقع، جستار حاضر به بررسی مختصات سبکی نثر موزون از لحاظ لفظ، معنا، تناسب میان آن دو، موضوع و ادبیتِ کلام در نامه‌های قاضی می‌پردازد و آن را بر اساس ویژگی‌های این نوع کلام و مبتنی بر بلاغت، با استفاده از شیوه مطالعه کتابخانه‌ای مورد نقد قرار می‌دهد. نتایج نشان می‌دهد که استفاده موردی نویسنده از نثر موزون و مسجع، بیشترین تأثیر را بر خواننده/ مخاطب دارد و در این میان برای ایجاد ارتباط بین عارف و سالک، این نوع نثر ادبی می‌تواند ایفاکننده بهترین نقش در نوع خود باشد و آنچه باعث می‌شود که نویسنده نتواند به تمامی از نثر موزون و مسجع بهره ببرد، انباشتگی و پراکندگی مطالبی است که در ذهن او حضوری پررنگ دارد.