در این مقاله کوشش شده است که برخی فعلهای زبان پهلوی (فارسی میانه) از لحاظ ریشهشناختی (اتیمولوژی) و اشتقاق بررسی شود. شایسته یادآوری است که، در حوزه زبانشناسی تاریخی، از جمله مقولههای مهم مطالعه ریشهشناختی فعلهای زبانهای ایرانی است. در این میان ریشهشناسی و اشتقاق فعلهای زبان پهلوی اهمیت ویژه ای دارد. روشن است چنانچه افعال زبان پهلوی، از بعد ریشهشناختی و ساختار، با معیارهای علمی بررسی شود مزایایی در پی خواهد داشت، که گذرا میتوان به چند نمونه زیر اشاره کرد.
جمعی به حق عقیده دارند که زبان فارسی دارایی مشترک همه نسل های دیروز و امروز و فردای کشور است و به هیچ عنوان نباید در شکل الفاظ و کیفیت اشتقاق آن مداخله کرد و نسل کنونی باید زبانرا به همان صورتی که از نسل های پیشین تحویل گرفته به نسل های آینده تحویل بدهد. گروهی دیگر معتقدند که زبان فارسی مانند همه زبانهای دنیا بر اثر مرور زمان و تاثیر تحولات قهری که در جهان پیش می آید خواه ناخواه دستخوش دگرگونی شده و خواهد شد زبانی که در قرن چهارم هجری زبانی رسا و شیوا و برای رفع همه نیازمندیها کافی بوده برای رفع نیازمندیهای امروزی کافی نیست؟ و وضع لغات نو برای مفاهیم جدید از ضروریات زندگی انسانی است و به هیچ عنوانی نمی شود از ان صرف نظر یا احتراز کرد....
در این دفتر واژههایی که به عنوان واژه پهلوی در واژهنامههای فارسی به فارسی لغت فرس اسدی طوسی، صحاح الفرس، واژهنامه معیار جمالی، فرهنگ حسین وفایی، تحفة الاحباب، فرهنگ جهانگیری، مجمع الفرس و برهان قاطع یاد گردیده، گردآوری و به ترتیب الفبایی آورده شده است و در پایان آگاهیهایی که در باره زبان پهلوی در برخی از این واژهنامهها آمده به صورت پیوستی با عنوان «آگاهیهای پراکنده درباره زبان پهلوی» افزوده شده است.
اثر حاضر ترجمه ای است از سه مقاله ارزشمند دو ایران شناس برجسته یعنی آقای ایلیاگرشویچ و خانم مری بویس که هر دو از متخصصان برجسته زبان و ادبیات ایران دوره پیش از اسلام هستند و ایراندوست. مقاله اول بنام "ادبیات ایران باستان" از ا. گرشویچ در سالهای 1955-59 به زیر چاپ رفت. وی تمام آثار ادبی بازمانده اوستایی و فارسی باستان را بررسی نموده و منابع مربوط به آنها را با دیدی عمیق و گسترده مطالعه کرده است. مقاله دوم بنام "ادبیات فارسی میانه" و نیز مقاله سوم به عنوان "ادبیات مانوی در ایرانی میانه" اثر گران سنگ مری بویس استاد ممتاز مطالعات ایرانی در دانشگاه لندن است. وی آثار بازمانده ادبیات دوره میانه و آثار مانوی را بطور کامل و جامع و با استناد به مراجع و منابع متعدد کنکاش نموده است.
در این نوشتار طرحها و مطالعات ایرانشناسی معرفی شده است که به ترتیب عبارتند از: طرح گردآوری و تدوین متون مانوی، برنامه «داریوش»، طرح ساسانیکا، انتشار گِلمُهرهای ساسانی و طبقهبندی لوحهای عیلامی به دست کارشناسان ایرانی.