یکی از مهمترین و در عین حال، جذابترین حوزهها در زبانشناسی ایرانی کشف و بازسازی ویژگیهای زبانها و گویشهایی است که هیچ شاهد مستقیمی از آنها بر جای نمانده است. از میان زبانهای ایرانی باستان که در اواسط هزاره نخست پیش از میلاد در پهنه وسیعی از مرزهای شمالی چین در شرق تا سواحل شمالی دریای سیاه در غرب، رواج داشت، تنها آثار مستقیم دو زبان بر جای مانده است: فارسی باستان به خط میخی در کتیبههای شاهنشاهان هخامنشی که متأخرترین آنها متعلق به اردشیر سوم (پادشاهی: 359 ـ 338 ق م) است، و اوستایی با دوگویش گاهانی (یا متقدم) و متأخر، که قرنها سینه به سینه نقل میشد و سرانجام در سده چهارم میلادی در زمان پادشاهی شاپور دوم ساسانی (309ـ 379 م) به خطی مخصوص به نگارش درآمد.
این کتاب دربرگیرنده نوشتارهایی درباره زبانشناسی ایرانی است که به مناسبت انتشار یادنامهای برای استاد دکتر علیاشرف صادقی منتشر شده است. در ابتدای کتاب گفتگویی مفصل با ایشان آورده شده که از مباحث مختلفی از زندگی و آثار علمی و زبانشناسی ایرانی سخن به میان آمده است. دیگر نوشتارهای کتاب به این ترتیب است: نحو و واجشناسی/ محرم اسلامی، نقشهای نحوی در زبان فارسی: مطالعهای در چارچوب نظریه نقشگرای مارتینه/ پیروز ایزدی، کسره اضافه از دیدگاه معنایی/ محمد بیجنخان، فعلهای کمکی در زبان دری فارسی افغانستان/ باریس آستروفسکی؛ ترجمه محسن شجاعی، ترکیب از دیدگاه نظریه نحوی ایکس تیره/ علاءالدین طباطبایی، مقایسه امتداد هجاها و مصوتها در فارسی گفتاری، شعر رسمی و شعر عامیانه فارسی/ امید طبیبزاده، بررسی فرآیند تشدید در زبان فارسی/ عالیه کرد زعفرانلو کامبوزیا، دستگاه فعل در گویش دشتی با نگاهی به فارسی میانه، جدید و نو/ مهرداد نغزگوی کهن.
گویشهای موجود در کشورمان بازمانده همان زبانهای کهن است که قابل شناسایی هستند؛ بنابراین گویششناسی شاخه ای از علم زبانشناسی است که به بررسی ماهیت و پراکندگی گونههای زبانی میپردازد. در این کتاب به بررسی دستور تطبیقی گویش شوشتری با فارسی دری پرداخته شده است. گویش شوشتری یکی از گویشهای جنوب غربی در استان خوزستان محسوب میشود. بین این گویش و برخی از گویشهای موجود نظیر لری، بختیاری، دزفولی و دیگر لهجهها ارتباط زیادی وجود دارد و علت این ارتباط باید در تاریخچه مهاجرت آریاییان به ایران جستجو کرد. این کتاب شامل شش فصل به بررسی موضوعات گوناگونی مانند جغرافیای تاریخی شهرستان شوشتر، آثار باستانی، تحولات آوایی گویش شوشتری و دستور تطبیقی گویش شوشتری با فارسی دری پرداخته است.
امروز طنین دلنشین زبانها و گویشهای ایرانی را در جای جای ایران زمین میتوان شنید. قرنهاست که مادران پاکنهاد این مرز و بوم واژهها، حکایتها، ضربالمثلها و ترانههای اصیل ایرانی را در قالب گویشهایی چون آرانی، آشتیانی، آمُرهای، ابوزیدآبادی، ابیانهای، اردستانی، افتری، انارکی، الویری، بادرودی، بختیاری، بشاگردی، بلوچی، بهدینی، بیابانکی، بیدگلی، پایونی، تاتی، تالشی، تفرشی، جوشقانی، خوانساری، خوری، دشتستانی، دوانی، زفرهای، سدهی، سُرخهای، سمنانی، سنگسری، سویی، سیوندی، فریزندی، قُهرودی، کردی، کشهای، کفرانی، کهکی، گزی، گورانی، گیلکی، لارستانی، لاسگردی، لری، مازندرانی، محلاتی، مهرجانی، میمهای، نائینی، نطنزی، وانشانی، ورزنهای، وفسی، ویدری و یرندی، یا در قالب لهجههای شیرینی چون اصفهانی، بیرجندی، تهرانی، قائنی، کرمانی، مشهدی، نیشابوری، همدانی و یزدی در گوش فرزندان دلبند خود زمزمه میکنند.
از آنجا که مانی (216 تا 274/276م) آیین خویش را محدود به یک زمان و مکان نمیشمرد، و بر این باور بود که دینش به همه زبانها و در سراسر جهان پراکنده خواهد شد. از همان آغاز، با کوششی خستگی ناپذیر سفرهای دور و دراز خویش را آغاز کرد، و به تبلیغ آیین خویش پرداخت. او در سفرهایش به بینالنهرین، ایران و هند توانست با موفقیتهایی روبه رو شود تا بدان جا که پادشاه بودایی مذهب توران را به کیش خود درآورد.