آنچه در این مجلد آمده مقالاتی است که نویسنده در فاصله سالهای 1349 تا 1356 از کتب ایرانشناسان آذربایجان انتخاب و به فارسی ترجمه و تحشیه کردهاند. جلد اول شامل دو بخش است. مؤلف بخش نخست پرفسور محمود مالکوف به شرح زوایایی از تاریخ ادبیات عربی در آذربایجان پرداخته است. مترجم افزون بر ترجمه گفتارهای وی حواشی مفیدی نیز بر آن نوشته است. بخش دوم شامل ترجمه سه گفتار از کتاب سه جلدی تاریخ ادبیات آذربایجان است. در جلد دوم نیز مقالاتی در خصوص زبانشناسی از محققان آذربایجانی و یک تکنگاری درباره نظامی آورده شده است.
تاریخ بشر آئینه یک سلسله مبارزه هایی است که بین طبقات مردم برقرار است و این مبارزه ها تا غلبه حق بر باطل ادامه خواهد داشت. مبارزه طبقاتی مظهر و نمایش واقعی حوادث تاریخی است که سر ترقی و تکامل هم در آن نهانست. نبرد دائمی خوبی و بدی، قدرت و حق، فقر و غنا، سرمایه و کار، تقدم و تجدد، ارتجاع و آزادی، فداکاری و خودپرستی، ظلم و عدالت و بالاخره مبارزه نور و ظلمت و یا یزدان و اهریمن است که حوادث و وقایع تاریخی را بوجود آورده است و بدون این نبرد زندگی هدف واقعی ندارد. تصدیق حالت حاضره و تسلیم در برابر سلطه و قدرت زندگی را همان اندازه فاقد روح و معنی خواهد ساخت که کسی وارد جنگ تن به تن بشود بدون اینکه کینه ای در دل داشته باشد و یا تن به زناشویی دهد درحالیکه فاقد عشق و محبت نسبت به همسر خود باشد. یکی از مظاهر حساس و جلوه های مشخص مبارزه های طبقاتی مبارزه ایست که در طول تاریخ بردگان با اربابان نموده اند و پرده های دلگداز و در عین حال لذت بخشی در صحنه اجتماع به وجود آورده اند. بردگی دوره مشخصی در تاریخ اجتماعی هریک از ملت ها گذرانده و خود یکی از دوره های فعالیت اقتصادی بشر است. تمام ملت ها "دوران اقتصاد بردگی" و یا دوره مبارزه بر علیه بردگی را در زمان واحدی نگذرانده اند و در تمام ملت ها هم بردگی حالت مشخص اقتصادی نبوده بلکه بطوری که در این مقاله ها دیده خواهد شد رژیم اقتصادی بردگی در بعضی از کشورها مانند یونان و روم با ظهور فئودالیسم از بین رفته و در پاره از ممالک دیگر مانند آمریکا و روسیه تا یک قرن پیش وجود داشته و در پاره کشورها مانند ایران از بردگان در فعالیت خاص اقتصادی یعنی تولید استفاده نمی کردند.
هاشم اعتماد سرابی نویسنده کتاب، در مورد موضوع کتاب می گوید: این نوشته ها یک قسمت از مقالاتی است که در این چند ساله در روزنامه خراسان چاپ شده است، چیزهایی که پیرامون مسائل مختلف نوشته ام. که البته مثل نماز آن مردک گلستان چیزی نبوده که به کار آید. از سستی و نقص اما چرا باز به شکل کتابی در می آید منکه هنوز از رنج شرم "اسائه ادب" فارغ نیامده ام، واقعه ایست مشکلم... احساسی است و امیدی گنگ و خام و اگر با این همه، کمک کوچکی به درک درست شده باشد خود را ماجور یافته ام.
مولف کتاب در مورد موضوع کتاب می گوید: "... شرح غزلها بیشتر بر روش شرح تطبیقی استوار است که در ایران تقریبا بدیع و کم سابقه است. یعنی سعی نگارنده بر این است که بتوانم شرحی تطبیقی با عنایت به هر سه زبان اصلی عالم اسلام عربی و ترکی و فارسی بنگارم ...
در این کتاب برای اولین بار در ایران آثار به جا مانده از دیوان ترکی مولوی جمع شده است. مؤلف در بخش نخست کتاب ضمن ارائهی متون اشعار ترکی مولوی به شرح و معنا و تفسیر کلیهی ابیات و لغات آنها میپردازد و در بخش دوم ترکی سرایانی را که بعد از مولوی و به تقلید از او شعر سرودهاند و به قول مؤلف «منسوب به مکتب مولویه» بودهاند، معرفی میکند و نمونهای از اشعار ترکی آنها را نیز میآورد. کتاب، مقدمهای در تاریخ شعر ترکی و بخشی در معرفی تذکرههایی که از مولویه سرایان سخن گفتهاند و نیز نمایهی قابل توجهی دارد