زندگی ابوالقاسم لاهوتی آکنده از فراز و فرود بوده است. این فراز و فرودها در تحول فکری او نقشی اساسی داشتهاند. بدون تأمل در زندگی او تدبر در اندیشه وی ثمربخش نیست. در این نوشتار برای تفسیر اندیشه ملیت در شعر این شاعر گریزپای، نخست بدان بخش از زندگی او که درشکلگیری تفکر او مؤثر بوده، پرداخته میشود. نکته قابل ذکر این است که اطلاعات و اسنادی که از زندکی او ـ بخصوص دورهای که در تاجیکستان اقامت داشته ـ در دست است، بسیار اندک میباشد، و پژوهشگران حوزه کشورهای مشترکالمنافع، بویژه تاجیکها با نشر اسناد و اطلاعات موجود، میتوانند گامی بلند برای روششدن تاریخ حیات او بردارند.
در فن آرایش سخن و صنایع بدیعی "سوال و جواب" را یکی از محسنات بدیع معنوی به شمار آورده اند و آن چنان است که شاعر در بیتی و یا چند بیت و یا بیش از آن، سخن خود را به صورت پرسش و پاسخ موضوع می کند و این تفنن ادبی، گاه چندان به درازا میکشد که از آغاز تا پایان یک قصیده طولانی را نیز دربر میگیرد. کتاب حاضر که "گفتگو در شعر فارسی" نام دارد بیشترین اشعاری را که تاکنون به شیوه پرسش و پاسخ سروده شده اند، شامل میشود.
شیخ مولی رشید دزفولی، فقیهی فاضل و ادیبی از شعرای تابناک بود که در جامعیت علوم و فضیلت دینداری و رعایت نکات اخلاقی و فضایل و کمالات نفسانی در عهد خود مشخص و ممتاز بود «او با همه اطلاعاتی که در علوم دینی و فلسفه و تاریخ و ادبیات تازی و فارسی داشتهاند تنها قسمتی از دیوانش یعنی بخش (زهرائیه) به جای مانده، که با همهی اندکی طبعی غرا و معلوماتی جامع است. در شعر بر پیشینیانی همچون سعدی، حافظ و جمالالدین عبدالرزاق بوده است... مجموعاً 2545 بیت شعر از مرحوم ضیایی به جای مانده است» . «این اثر یکبار در سال ۱۳۳۳ قمری در بمبئی و بار دیگر در سال ۱۳۲۳ خورشیدی در تهران به نام کلیات دیوان ضیایی به چاپ رسیده است. مجموعه زهرائیه ضیایی اگرچه در باب مدیحه و مرثیه است، اما با اصولی نو و طرحهای شعری جدید نسبت به مرثیه سرایی در آن زمان به وجود آمده که این نوع طرز بیان مرثیه در نوع خود بینظیر است و در زمان زندگی ضیایی مطمئناً سبکی بسیار نو و تازه بوده است» در دیوان شعری که از او به جای مانده تعدادی قصیده و غزل(88) و ترجیع بند(12) وجود دارد. «گرچه دیوان اشعارش مختصر ولی منقح و نافع و حاوی فواید بسیار است. اشعار نغز و شیوای او در قالب پند و نصایح، حکایت از رنج درون و قلب سوزانش دارد» . اثر منظومش؛ یعنی زهرائیه نشان از تسلط او بر قواعد شعری و تبحر او بر استحکام معانی دارد و دلیل بارزی است بر فصاحت کلام و روانی سخن و نیروی طبع و قوت بیان و حدت ذهن او. «قصاید و غزلیات لطیف و مدایح عالی و اوصاف رایع او با معانی باریک و مضامین تازه و دلانگیز به شعر او دلاویزی و رونق و جلای خاص میبخشد. در لابهلای اشعارش به ابیاتی برمیخوریم که بیانگر حسب حال و بیان احوال و سبب احتراز او از دنیا و مردم زمانه و علت انزوا و تجرید وی از خلایق است»
مؤلفان متون عرفانی و صوفیانه، افزون بر نقل اقوال مشایخ و اولیای خود، در موارد بسیاری برای توجیه معتقدات و تبیین اندیشههای خویش به احادیث نبوی نیز تمسک جستهاند. تأمل در این احادیث و نحوه استنباط صوفیه از آنها، برای شناخت افکار و گرایشها و طرز تلقی آنان از معارف دینی واجد اهمیت خاصی است. این کتاب دربرگیرنده احادیث، امثال و اقوال بزرگان دین و مشایخ تصوف است که از خلال 55 متن طرازاول عرفانی استخراج و با رعایت نظم الفبایی و ترتیب تاریخی منابع تدوین و ترجمه شده است. کتاب حاضر با تبیین مصطلحات عرفانی و فراهمآوردن امکان بررسی تطبیقی دیدگاههای متنوع متصوفه و سیر تحول عقاید و تلقیهای متفاوت، در تسهیل پژوهشهای عرفانی و ادبی سودمند خواهد بود.
برخلاف آنچه در نگاه نخست به نظر میرسد تحولات سیاسی تنها حوزههای مشخص و محدودی را تحت تأثیر قرار نمیدهد، بلکه دامنه آن به حوزههای گوناگون اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، علمی و ادبی نیز کشیده شده، زمینه دگرگونیهای مختلفی را در عرصههای متعدد و متنوع فراهم میآورد. اصطلاحات سیاسی، اداری یکی از نخستین حوزههایی است که به عنوان تابعی از متغیر اوضاع و احوال سیاسی، پیش از حوزههای دیگر از حیث صورت و محتوا دستخوش تحول شده، به مثابه خط فصلی دو دوره سیاسی را از یکدیگر متمایز میکند. «ممالک محروسه ایران» از جمله اصطلاحات سیاسی اداری است که در بستر تحولات سیاسی زاده شده، ادامه حیات داده و سرانجام به دنبال دگرگونیهای عمیق فکری سیاسی اوایل سده چهاردهم هجری از فرهنگ سیاسی روزگار حذف شده است.