محمدلقا از شاعران تاجیک است که بیشتر حیات او در دوران پرنشیبوفراز، ناآرام و پر از حادثههای سیاسی و اجتماعی آسیای میانه در نیمه دوم عصر نوزدهم و نیمه اول عصر بیستم سپری شده است. این مقاله شرح مختصری از زندگانی و شخصیت این شاعر و نیز اشعار ارزنده اوست. وی در سال ۱۲۹۴ق در روستای یاکید کوهستان بدخشان بهدنیا آمد. بعد از فراگیری خواندن و نوشتن به علوم شرعی و معارف الهی و جریانهای تصوف توجه نشان داد که این مفاهیم بهوفور در اشعارش انعکاس یافته است. طبق تأکید شاعر در «ساقینامه»اش بهنظر میرسد هنگام ترتیب دادن دیوان اشعار ۳۵ سال داشته است. در اوایل سالهای سی عصر بیستم که در شوروی معرکه انقلاب مدنی به جوش و خروش میگذشت، محمدلقا با تهمت بدخواهان مورد تعقیب قرار گرفت و ناچار شد با خانوادهاش به آن سوی دریای پنج بگریزد. این تعقیب و گریز به اینجا ختم نشد و بعدها نیز زندگی شاعر و خانوادهاش را با دشواریهای زیادی مواجه کرد. بازتاب این ناآرامیها و یأس و ناامیدی را در اشعار شاعر میتوان مشاهده نمود. از اشعار محمدلقا دو دیوان و همچنین قطعههای زیاد مشق خط در دست است که تا سن شصتسالگی او تألیف شده است. آنچه مسلم است محمدلقا شاعری پرکمال و پرمحصول بوده و در انواع قالبهای شعری مثل غزل، رباعی، قطعه، مثنوی و... سه دیوان نوشته که بیشتر آنها غزلیاتی با موضوع عشق الهی است. در آثار شاعر به بیان مسائل اخلاقی نیز دقت فراوان شده است و تقریباً هیچ شعری یافت نمیشود که در ارتباط با مسائل اخلاقی نباشد.
تالیف حاضر تذکره 343تن از سلاطین و امرای ماوراءالنهر و شاعران معاصر موولف است که به ترتیب حروف الفبایی سامان یافته است .دراین کتاب نمونههایی از سرودهها، لطایف و ظرایف اقوال افراد گردآوری شده و در خلال سطرهای آن، آیات، احادیث، فنون بدیعی و امور شگفتانگیز فراهم آمده است .در پیشگفتار، شرح حال موولف، ارتباط او با دربارها و سلاطین، تالیفات و آثار او بررسی میشود .اسامی برخی اشخاص این تذکره بدین قرار است :((امین سمرقندی))، ((انجمی بخارایی))، ((بوری بلخی))، ((دردی تاشکندی))، ((هجایی مروی))، ((وحشی بافقی))، ((حریمی کابلی)) و ((لامعی بخارایی))
در مجموعه حاضر، زندگینامه، آثار خلاصهای از آرای هفده تن از نویسندگان، شاعران و هنرمندان دنیا معرفی شده كه عبارتاند از : ((ناثانیل هائورن( 1864ـ 1804)، نویسنده))، ((هرمان ملویل( 1891ـ 1819)، نویسنده))، ((والت ویتمن ( 1892ـ 1819)، شاعر))، ((استیفن كرین( 1900ـ 1871)، نویسنده))، ((جك لندن ( 1916ـ 1876)، نویسنده))، ((ویلاكاثر( 1947ـ 1876)، نویسنده))، ((سینكلر لوئیس( 1950ـ 1885)، نویسنده))، ((یوجین اونیل( 1953ـ 1888)، نمایشنامه نویس))، ((اسكات فیتز جرالد( 1940ـ 1896)، نویسنده، نمایشنامه نویس))، ((ارنست همینگوی ( 1961ـ 1899)، نویسنده، شاعر))، ((جان اشتاین بك( 1968ـ 1902)، نویسنده، نمایشنامه نویس))، ((لئونارد برنشتاین( 1990ـ 1918)، آهنگساز، رهبر اركستر، فیلمنامه نویس))، ((فرانك لوید رایت( 1959ـ 1869)، آرشیتكت))، ((ادگار دوگا ( 1917ـ 1834)، نقاش))، ((ونیسلا هومر، نقاش واقعگرا( 1910ـ 1836)، نقاش))، ((مری كاسات( 1926ـ 1844)، نقاش))، ((ایگورگرابار( 1960ـ 1871)، نقاش)) . گفتنی است كه هر معرفینامه با عكسهایی از شخصیت مورد نظر همراه است .
در منابع ادبی و تاریخی، سلسله القاب و عنوانهای افتخاری برای استاد رودکی استفاده شده است. یکی از این القاب و عناوین «حکیم» است که این مقاله در پی بررسی و صحت و سقم این عنوان نسبت به رودکی است. سعید نفیسی با استناد به سخن مؤلفان نزدیک به رودکی و اینکه در قرن چهارم معمول نبوده است لقب «حکیم» را برای شعرا بهکار ببرند، کاربرد این لقب را برای رودکی نادرست میداند؛ حال آنکه منابعی همچون کلماتالشعرا، ریاضالشعرا و... رودکی را با عنوان «حکیم» یاد میکنند. منوچهری دامغانی نیز در دیوان شعر خود رودکی، شهید بلخی و بعضی شاعران دیگر را با عنوان «حکیم» ذکر کرده است. در لغتنامه دهخدا نیز واژه «حکیم» به معنای شاعر استفاده شده است. همچنین، با توجه توضیحاتی که خواجه نصیرالدین طوسی در اخلاق ناصری درباره حکمت آورده است، میتوان آثار رودکی را آراسته به حکمت دانست. بنابر همه دلایل ذکرشده، نسبت عنوان «حکیم» به رودکی را میتوان حقیقت محض دانست