برای کسانی که با فرهنگ و تمدن ایران و شعر و ادب فارسی سروکار داشته و سالهایی از عمر خود را در بررسی ارزشهای این پدیده تاریخ و ادب، صرف کرده باشد، بسیاری از مرزها حدود و کیفیت خود را از دست میدهد و به طور کلی محدودیت جغرافیایی و مکانی از میان برمیخیزد، عاطفه و احساس از وراء این حدود به جستجوی آشناییهای دیرین میپردازد و دنبال یافتهای بیشتر و تازهتری میگردد. فارسی دری، این زبان شیرین رودکی و فرخی و سعدی و حافظ که برای انبوهی از مردم این قسمت جهان، زبان دل و احساس شده است ما را با بسیاری از همسایگان آنسوی مرزها پیوند میدهد، خصوصاً که تاریخ هم از گذشتهای بسیار دور تا روزگاری نزدیک به ما این پیوند و همبستگیها را طبیعی و آسان ساخته و برای ما گفتنیهای بسیار از خود به جای گذارده است.
«لُغَتِ فُرس» یا فرهنگ اسدی نام واژهنامه مهم و قدیمی است که اسدی طوسی شاعر سرشناس سده پنجم هجری آن را تألیف کردهاست. اسدی در این کتاب برای شرح غالب لغات، شاهد یا شواهدی از شاعران میآورد. ترتیب واژههای این واژهنامه بر پایه حرف آخر آنها است. اسدی همانگونه که خود گفته، این کتاب را برای آن نوشت تا شاعران و نویسندگان پارسیزبان سرزمینهای غربی ایران که با برخی از واژههای بهکاررفته در خراسان و فرارود آشنایی نداشتند بتوانند مشکلات لغوی خود را به یاری این کتاب رفع کنند. این کتاب کهنترین لغتنامه فارسی است که در قرن پنجم قمری تألیف گردیده است. آنچه درباره این کتاب قابل توجه است، این است که دستهبندی لغات در این کتاب به شیوهای است که نشان میدهد هدف از تألیف آن راهنمایی شاعران بوده تا اگر در قافیه شعر محتاج کلمهای شدند و معنی آن را ندانستند، در این کتاب بیابند و استفاده نمایند.
امثال و حکم یکی از بخشهای مهم و جالب و فولکلوری ملل و نمایشگر راستین عواطف نفسانی، افکار، نظریات، معتقدات، عادات، سنن، ذوق فطری، اخلاقیات و تلقیات اوضاع و احوال عمومی زندگانی جوامع است. این کتاب دربرگیرنده ضربالمثلهای دری افغانستان است که نویسنده آنها را نهتنها از محیط جمعآوری کرده است، بلکه با بسیاری از کتب مقابله و مقایسه نموده است.
فارسی دری زبانی که در طول بیش از هزار سال، تقریباً زبان رسمی مردم ایران شناخته شده، در آغاز متعلق به مردم کدام ناحیه از این سرزمین بوده یا به عبارت دیگر، این لغت، ابتدا راه خود را از کجا آغاز کرده است؟ در پاسخ این پرسش، سخن بسیار گفتهاند و هنوز هم جای سخن باقی است، چکیده مباحث و آنچه را که استادان و محققان ما از روی متون و نوشتههای قدیم برداشت کردهاند این است که: 1. زبان دری، زبان مردم شرق و شمال شرقی فلات ایران است که همراه دو عمال بوده است. 2. زبان دری، زبان مردم غرب ایران و یا از جمله زبانهای این ناحیه است.
مسعود در حدود 440 هجری در لاهور زاده شد. پدرش، سعد سلمان در دستگاه غزنوی منصب داشت و همراه مجدود بن محمود به عنوان مستوفی عازم هندوستان شد. وی در درگاه ابراهیم بن مسعود غزنوی بود و سپس پسرش، سیف الدوله حاکم هندوستان را در اشعار خود مدح می کرد. ولی به سبب حسد رقیبان، مورد بی مهری سیف الدوله قرار گرفت و به دستور سلطان ابراهیم به مدت ده سال در زندان های سو، دهک و نای حبس شد. وی بار دیگر در زمان سلطنت علاء الدوله مسعود، به مدت 8 سال در زندان مرنج گرفتار شد. وی در تمامی مضامین استاد بود ولی قصیده را عالی می سرود. او بزرگترین شاعر زبان فارسی در هندوستان است. دیوان اشعار وی شامل شانزده تا هفده هزار بیت اولین بار در 1318ق به چاپ رسید. مضامین جدید، انعکاس حالات و روحیات حبسیات او در شعر، سبب شهرت او شده است. وی شاعری مدیحه سراست. حسین لسان گزیده ای از اشعار مسعود سعد را به همراه تعلیقات و شرح کلمات دشوار در این چاپ به طبع رسانده است.