کتابخانه مجازی ادبیات

براي «روايت‌پژوهي درزماني» عرصه‌هاي گوناگوني را مي‌توان متصور شد که گونه‌شناسي روايت در دوره‌هاي تاريخي مختلف يکي از آن‌هاست و جستن پيشينه فنون داستان‌پردازي نوين در قصه‌هاي عاميانه بومي يکي ديگر از آنها. بنابراين و با اين گمان که حتي درصورت تغيير کارکرد يا چه بسا نقش باختگي کامل روايت نماهاي شفاهي، بايد آثاري از آنها در رمان و داستان کوتاه فارسي به جا مانده باشد، نگارنده مقاله حاضر برآن است تا پس از معرفي نمونه ظريفي از اين قالب‌هاي کلامي خاص روايت در پيکره‌اي مشتمل بر 270 قصه عاميانه که دست کم 70 سال از گردآوري و ثبت هرکدام مي‌گذرد، روند زوال يا صرفا تحول نقشي اين قالب‌ها را در ادبيات داستاني ايران پي بگيرد.

مفهوم «مرزشکنیِ روایی» را نخستین بار ژرار ژنت (1972) در این دو وجه لاینفک معرفی کرده است: وجهی مبتنی بر «صورت» پاره‌‌روایت‌‌های مرزشکن و مشخصاً ممیزه‌‌های کلامیِ داستان از فراداستان و فروداستان؛ و وجه دیگر مبتنی بر «کارکرد» دوگانه ‌‌پاره‌‌روایت‌‌های مرزشکن در پرداخت داستان از راه داستان‌‌پریشی. با این‌که سال‌‌ها از معرفیِ مهم‌‌ترین مؤلفه‌‌های مفهوم «مرزشکنی» در دیدگاه‌‌های نوآورانه ‌‌ژنت می‌‌گذرد، ولی این مفهوم، همچون دیگر مفاهیم بنیادین روایت‌‌شناسی، تا به حال توجه چندانی را در نقد روایت‌‌های فارسی به خود جلب نکرده است. فارسی که سهل است، حتی از تشخیص اهمیت مرزشکنی و بررسیِ دقیق کارکردهای روزافزون آن، در چهارچوب مطالعات جهانی روایت، هم دیری نمی‌‌گذرد. در این مدت، معدود روایت‌‌پژوهانی که درباره ‌‌مرزشکنی نظر داده‌‌اند یا این مفهوم را تنها از سویه ‌‌بلاغی‌‌اش دیده‌‌اند یا فقط با نگاهی هستی‌‌شناسانه در آن نظر کرده‌‌اند. در مقاله ‌‌حاضر، نگارنده بر آن بوده است تا ابتدا کارکردهای صنعت مرزشکنی را به کمک پاره‌‌ای از برجسته‌‌ترین نمونه‌‌های آن در داستان‌‌های نوین فارسی دسته‌‌بندی کند و سپس با استناد به درهم‌‌تنیدگیِ این کارکردها نشان دهد که، به خلاف دیدگاه روایت‌‌پژوهان، مرزشکنی، از یک سو، در هر صورتی از گفتمان دارای کارکردی هستی‌‌شناختی است و، از سوی دیگر، کارکرد مرزشکنی هرچه باشد، جز در وجهی از گفتمان شرفِ صدور نمی‌‌یابد.