نثر تحقیقی که از گونههای معاصر نثر فارسی است، در سیر تکامل خود همواره در جهت سادگی پیش رفته است. با وجود این، گاه این گونه ار نثر در آثار پژوهشگران ادبی معاصر با مایههای ملایم از زبان شعر همراه گشته که بدون ایجاد خلل در اصل فصاحت، بر تأثیرگذاری سخن ایشان افزوده است. از میان این پزوهشگران ادبی، نثر شاهرح مسکوب از جایگاه خاصی برخوردار است، به گونهای که زبان شعر در نوشتههای وی نمود ویژهای یافته و سبب برجستگی و تشخص آثار او گشته است. مسکوب کارهای خود را «essai» میخواند که معادل فارسی آن «جستار» نامیده میشود. در این روش نویسنده پس از مطالعه آثار مختلف تحقیقی درباره موضوعی خاص، با کنار نهادن این آثار، از طریق زبان ادبی به تبیین موضوع با دیدن فلسفی و گسترده میپردازد. او که در این شیوه به آثار نویسندگانی مانند لوکاچ والتر بنیامین، موریس بلاشه و هرمان بروخ، نظر داشته، در ادبیات فارسی، خود پایهگذار این سبک شمرده میشود. در این مقاله، با بررسی کارکرد عناصر مختلف شعری و زبانی در نثر شاهرخ مسکوب به علل تمایز زبان آثار وی با سایر آثار تحقیقی معاصر، پرداخته شده است.
در بخش نخست کتاب، "ادبیات داستانی" در گستره تاریخ، اسطوره، افسانه، رمانس و رمان به اختصار شرح و تبیین میگردد، سپس مقوله ورود رمان و داستان کوتاه به ادبیات فارسی، با ترجمهها سفرنامههای خیالی، مقالات شبه داستان و رمانهای تاریخی بازگو میگردد .بخش بعدی کتاب مربوط به "پیشگامان انواع جدید داستانی" است که با معرفی کوتاه جمالزاده و مشفق کاظمی پی گرفته میشود . نویسنده در مبحث "نسل اول داستان نویسان" از هدایت، علوی و چوبک و از مختصات آثارشان یاد میکند و در بخش "گروه دوم از نسل اول داستان نویسان" و ویژگیهای داستان نویسی حجازی، دشتی، نفیسی و جواد فاضل را به اختصار برمیشمارد .مباحث بعدی کتاب که شامل ارزیابی کوتاه آثار نویسندگان فارسی است به این موضوعات و شخصیتها اختصاص مییابد : "نسل دوم داستان نویسان :دانشور، آل احمد و گلستان"، "ادامه داستان نویسان نسل دوم :بهآذین و پرویزی"، "رمان تاریخیی مستعان، مسرور، مدرس، سردادور، میمندی نژاد، مطیعی، امیر عشیری، آرین نژاد و آشتیانی"، "نسل سوم داستان نویسان :صادقی، ساعدی، افغانی و مدرسی"، "نسل چهارم داستان نویسان :گلشیری، میرصادقی، فصیح، شهدادی، و ایرانی"، "ادبیات اقلیمی یا داستان نویسی روستا"، "ادامه نویسندگان ادبیات روستا :فقیری، بهرنگی و درویشیان"، "نثر علمی ادبی"، "نمایشنامه نویسی"، "نمایشنامه نویسی در دورههای بعد"، و "ترجمه از زبانهای اروپایی" .
در این کتاب بعد از اشاره به گذشته نثر فارسی و اشارهای به تحول نثر فارسی در قرن سیزدهم، مباحثی درباره علل پیدایی نثر معاصر و مشخصات آن ارائه شده است. بعد از این نویسنده به سراغ نمونههایی از نثر معاصر رفته و پانزده نمونه از پانزده نویسنده معروف آورده است. در ابتدای این بخش و قبل از ذکر نمونه، مختصری درباره نویسندگان معاصر نثر فارسی آورده شده است.