رحمت الله مهراز در کتاب پیش رو به اختصار تداوم فرهنگ، هنر و مذهب در تاریخ ایران را مورد توجه قرار داده است. نهادهای فرهنگی در معتقدات فلسفی آریایی ها، آزاد اندیشی، تهمتهای قالبی، در جستجوی شخصیت گمشده، روشهای نفوذ فرهنگی، زندیقان، اخوان الصفا، میراث رودکی، آرمانهای حسن صباح، کشف و شهود، مرحله تهذیب اخلاق، منصور حلاج، مکتب عشق، فتوت و اخوت، آرمانهای سعدی، شاعران و اخلاق ایرانی و هنرهای دیگر بخش هایی از این کتاب را تشکیل می دهند که توسط انتشارات دانشگاه ملی ایران روانه بازار گردید.
لاهیجان امروزه یکی از شهرستانهای استان گیلان است، اما بنا بر پیشینۀ تاریخیاش، روزگاری بر شهرها و آبادیهای شرق گیلان و غرب مازندران، نقش مرکزیت داشت و قریب به اتفاق این مناطق بخشی از لاهیجانِ تاریخی محسوب می-شدند. مرکزیت این شهر به¬ویژه از زمان خاناحمد گیلانی و حضور شاعران و هنرمندان نامی در دربار او، دست¬کم از عصر صفوی، این شهر را زبانزد عام و خاص کرده است. تا جایی که برای پی بردن به بُعد علمی و ادبی آن، لازم است که پروندۀ بزرگانی چون سلًار دیلمی، مهیاردیلمی، یحیی دیلمی، شیخ زاهد لاهیجی، عبدالرزاق فیاض، حزین لاهیجی و... به دقت مطالعه شود. کتاب حاضر، پيرامون پيشينه تاريخي و فرهنگي لاهيجان و معرفي برخي از مهمترين بزرگان آن ديار و مشتمل بر سه بخش عمده است: بخش اول: در بيان تاريخ و جغرافياي عام لاهيجان، که آميزهاي است از ديلمان و گيلان. بخش دوم: در بيان تاريخ و جغرافياي خاص لاهيجان، بخش سوم: در تذکره علماء و شخصيتهايي که به نحوي با اين منطقه در ارتباط بودند.
اسپاروی به تصور اینکه یکی از شاگردان مستعدش ممکن است روزی به مقام های عالی سیاسی در ایران دست باید از همان ابتدا به پرورش استعداد او در راستای منافع کشور خود میپردازد و سعی میکند به او بقبولاند که خیر و صلاح جهان به خیر و سعادت نژاد آنگلو ساکسن بستگی دارد. مؤلف از رسم “مداخل” در ایران، این عرف ناشایست عصر بی خبری به وضوح و اجمال سخن میگوید و زنجیره آن را از شاه تا رعیت بازگو میکند و وضع فروش مشاغل مهم دولتی را یکی از عوامل خرابی ملک و ملت میشمارد. اسپاروی از مشهوراتی که دیگر سیاحان شرح دادهاند، دوری گزیده و آنچه بیان نموده تا حد زیاد بدیع و تازه است. او تنها به شرح وقایع بسنده نمیکند بلکه با ایجاز پر معنی به تحلیل رویدادها میپردازد و برخلاف بعضی از سیاحان به تحسین شیوه زندگی و مشی زن ایرانی میپردازد و او را محور زندگی خانواده میداند که تنها امید و آرزوی خود را در خوشبختی خانوادهاش جستجو میکند. نقش چادر را در زندگی اجتماعی زن ایرانی واجد اهمیت بسیار دانسته و آن را ته بند اسارت، بلکه نشان آزادی و مجوزی برای ورود او و شرکت او در فعالیتهای اجتماعی میشمارد و به ذکر مثالهای چندی از شرکت زنان در اعتراض های اجتماعی میپردازد و از این طریق به تحسین زیبایی طبیعی فوق العاده زن ایرانی مینشیند.
در این کتاب ابتدا تاریخ مختصر شیراز تشریح شده تا علل و انگیزه¬های اخلاق و رفتار و عقاید مردم را نمودار کند. سپس به علوم متداول اسلامی و ریشه¬های آنها و سیر این علوم در جهان قدیم اشاره شده است؛ آنگاه شرح احوال بزرگان به چند بخش تقسیم شده است. در بخش اول احوال و آثار دانشمندان، عرفا، شعرا و حکما مورد گفتگو قرار گرفته است. قسمت دوم اختصاص به ترجمه حال پادشاهان و شاهزادگانی دارد که در شیراز مدفون¬اند. در قسمت سوم احوال وزرای شیراز مورد بررسی قرار دارد و سرانجام در بخش آخر درباره اماکن مقدسه گفتگو شده است.