اسماعیل حاکمی والا (1315-1396 شمسی) استاد دانشگاه، پژوهشگر ادبیات، مترجم ایرانی و از مفاخر ایرانی بود. کتابهای دستور زبان فارسی، آیین فتوت و جوانمردی، فرج بعد از شدت، تحقیق دربارهٔ ادبیات غنایی، ادبیات معاصر ایران، پندنامه عطار و گزیده اشعار مسعود سعد سلمان برخی از آثار دکتر اسماعیل حاکمی هستند. کتاب پیش رو دربرگیرنده سی مقاله درباره تاریخ و ادب فارسی به قلم اسماعیل حاکمی است که پیش از این در قالب نشریات و سخنرانی ها ارائه شده بودند. راز بقای فرهنگ کهن و ریشه دار ایران، معانی دهقان در زبان و ادب فارسی، سرو کاشمر در شعر و ادب فارسی، تواریخ منظوم فارسی، جهان بینی حافظ، شیوه سخن سرایی راجی کرمانی، سیری در دیوان سراج قمری، طیران آدمیت، دانشنامه قدرخان و فرهنگ های فارسی، شاعران و ماوراء الطبیعه و مروری بر سیر غزل در جهان اسلام برخی از عناوین مقالات این اثر می باشند. کتاب حاضر در سال 1382 توسط انتشارات مرکز بازشناسی اسلام و ایران در دسترس علاقمندان قرار گرفت.
آنچه در این کتاب فراهم آمده مجموعهای است از مقالات "دکتر محمدامین ریاحی" که با این عناوین به طبع رسیده است" :چون شکفتن گلها در باغ"، "نفوذ زبان و ادبیات فارسی"، "زبان کهن آذربایجان"، "آن هنر اصلی فردوسی"، "سال شمار زندگی فردوسی"، "پایداری حماسی"، "ریشه افسانههای زندگی فردوسی"، "یوسف و زلیخا"، "رباعی سرایی در ایران"، "دو یار زیرک"، "نجم رازی و مرصاد العباد"، "تربت شمس تبریز کجاست؟"، "کسایی مروزی"، "در مسلخ عشق"، "حساب سود و زیان در زبان فارسی"، "بوی جوی مولیان"، "نادرشاه و عالمآرای نادری"، "برگی از مظالم قزلباشها"، "فتحنامه ایروان"، "فریب فرنگ"، "ایران در چنگ روسیه"، "از چاپلوسیهای حاجی میرزا آقاسی"، "سند فروش شهر سلماس"، "نخستین سرشماری در ایران"، "گزارشی از آخرین سالهای استبداد "و "فریدون و شعر او ."یادآور میشود "دکتر ریاحی "از محققان عصر ماست .توجه وی بیشتر به نقد و تصحیح و احیای متون کهن فارسی بوده و از جمله مرصاد العباد (کتاب سال 1352)، مفتاح المعاملات، عالمآرای نادری و نزههالمجالس را چاپ کرده است .تحقیقات او درباره فردوسی، شاهنامه و غزلهای حافظ از اعتبار ویژهای برخوردار است .
مجموعه دو جلدی حاضر که به منظور نکوداشت مقام علمی و فرهنگی استاد ((ایرج افشار)) فراهم آمده، مشتمل بر چندین مقاله در زمینههای مختلف علمی است که به ایشان تقدیم شده است .در آغاز جلد اول، سالشمار زندگی و فعالیتهای علمی استاد ایرج افشار و فهرست آثار ایشان ذکر شده است .مقالات این جلد در دو بخش :((زبان و ادبیات فارسی)) (شامل 33مقاله) و ((تاریخ و جغرافیای ایران)) (شامل 30مقاله تنظیم شده که عناوین تعدادی از آنها چنین است :((مثنوی عشاقنامه فخرالدین عراقی و مقام آن در ادبیات ایران)) ;((یوسف و بازار)) ;((تخت کیهان)) ;((درخت زندگی در شاهنامه)); ((روزهای هفته در تاریخ و ادب فارسی)) ;((تذکره خزانه عامری)); ((تاجیک و تازیک)) ;((تاریخچه آیین دادرسی در ایران)) ;((درباره خداینامه)) ;((طبقات اجتماعی دوران ساسانی))، ((آثار قدیمه بندر عباس)); ((ورود پارسیان به تاریخ)) ;((صعود، سقوط و فنای تیمورتاش)) ;((نجوم و احکام نجوم در هندوستان و ایران)); ((ضرب اولین دینارهای اسلامی)); ((خاندانهای بزرگ ایران ساسانی)); ((جام زرین مارلیک با نقش سیمرغ و گاو بالدار)) ;((تاریخچه تاسیس مدارس جدید در اردستان)) ;((مدرسه دارالشفا)) ;((پیماننامه پیامبر اسلام برای خاندان سلمان فارسی و همکیشان دیرینش)).
تاریخنویسی در زبان فارسی با شاهنامهها آغاز میشود که در حکم تاریخ عمومی ایران است. برخی از تواریخ در متکفلترین سبک نثر نوشته شده و بعضی دیگر بالعکس کوتاه و خشک است، ولی قسم اول فزونی دارد. تواریخ فارسی یا شامل مسائل مربوط به تاریخ عمومی هستند با اختصاص به تاریخ سلسلههای معینی از پادشاهان دارند. در این کتاب تنها به انتخاب قسمتهایی از چند تاریخ مهم و معتبر بسنده شده است.
مرزبان نامه کتابی است مشتمل بر حکایات و تمثیلات و افسانههای حکمت آمیز که مانند کلیله و دمنه از زبان جانوران فراهم آمده است. این کتاب را اسپهبد مرزبان بن رستم از ملوک آل باوند در اواخر قرن چهارم به زبان طبری نوشته است. بعدها این کتاب دو بار به فارسی دری ترجمه شد. نخستین بار محمد بن غازی الملطیوی، وزیر شاه سلیمان بن قلج ارسلان از سلاجقه روم، ترجمه مرزبان نامه را در 598 ق به پایان برد و آن را روضه العقول نامید. پس از آن سعدالدین وراوینی نویسنده و ادیب ایرانی از ملازمان خواجه ابوالقاسم ربیب الدین، وزیر اتابک آذربایجان، بی آنکه از کار ملطیوی باخبر باشد، میان 607 تا 622 ق آن را به نام ربیب الدین در نه باب، یک مقدمه و یک ذیل به فارسی دری برگردانید. تفاوت آن با روضه العقول در استفاده کمتر از لغات عربی غریب و بهرهگیری بیشتر از اشعار فارسی است. جزوه حاضر منتخبی است از این کتاب سودمند که باب چهارم آن را شامل است.