این کتاب مجموعه چهار تحقیق مستقل درباره دوره ایلخانان است: الف) دین و مذهب در عهد ایلخانان ایران؛ ب) تصوف در دوره ایلخانان؛ ج) جامعالتواریخ و تاریخنویسی در دوره ایلخانان؛ د) مقلدین شاهنامه در دوره مغول و تیموری و تاریخ منظوم شمسالدین کاشانی. قسمت اول و دوم در حقیقت مکمل تاریخ سیاسی مغول و مقدمهای برای ورود در مباحث مربوط به تاریخ اجتماعی آن دوره محسوب میشود. قسمت سوم و چهارم شامل تحقیق نسبتاً دقیق و کمسابقهای درباره تاریخنویسی در دوره مغول و ارزش و اهمیت جامعالتواریخ و مؤلف واقعی آن و مسئله رابطه جامعالتواریخ با خواجه رشیدالدین و همچنین مقلدین شاهنامه در دوره مغول و تیموری و تاریخ منظوم شمسالدین کاشانی است.
تذکرةالاولیاء کتابی عرفانی است به نثر ساده و در قسمتهایی مسجع، که در شرح احوال بزرگان اولیاء و مشایخ صوفیه توسط فریدالدین عطار نیشابوری به فارسی نوشته شدهاست. تذکرةالاولیاء کتابی درباره زندگی، حالات، اندیشهها و سخنان عارفان و مشایخِ تصوف است، و به ذکر مکارم اخلاق، مواعظ و سخنان حکمتآمیز صوفیان بزرگ می پردازد.این کتاب مشتمل است بر مقدمه و ۷۲ باب که هر باب به زندگی یک صوفی پرداخته است و در ابتدای هر باب سخنانی مسجع در تمجید و ثنای صوفی بیان شده و سپس سخنان و داستان ها درباره صوفی آورده شده است.نخستین باب به حالات و سخنان جعفر صادق اختصاص یافتهاست، و باب هفتاد و دوم به حسین بن منصور حلاج .
کتاب ارزشمند و کمیاب «اسرار و آثار واقعه کربلا،» اثر محققانه استاد شادروان جلال الدین همایی اصفهانی است که درباره مجالس عزا و اقامه مجامع سوگواری امام حسین(ع) نوشته شده است. بعضی افرادی تصور کردهاند که تشکیل مجالس عزاداری و ساختن اشعار مرثیه از زمان صفویه وجود داشته است، حتی گفتهاند که تشکیل مجالس عزا و اقامه مجامع سوگواری واقعه کربلا، بلافاصله از همان زمان شروع شده که تا زمان حاضر دوام یافته است. صفویه در ترویج تشیع و اقامه مراسم عزاداری بسیار اهتمام ورزیدند، اما این که تشکیل این مجامع مولود آن زمان باشد، به کلی خلاف واقع است و همچنین ساختن اشعار مراثی که در ابتدا به عربی بود و بعد از آن به فارسی هم رواج گرفت، از همان زمان وقوع حادثه شروع شده که تا زمان حاضر دوام یافته است.
درکتاب مسائل عصر ایلخانان توجه عمده نگارنده به مسایل زیر معطوف بوده است: تحلیل و ترکیب وقایع پراکنده و کوشش برای رفع ابهامات و روشن ساختن نکات و زوایای تاریک و مطرح ساختن مسائل مهم و علل و نتایج عمده وقایع تاریخی و عنایت محتاطانهتر به دیدگاه فلسفی در بررسی حوادث و اجتناب مطلق، در حدود امکان و بدون تعصب، از آراء و احکام سنتی در تاریخ تحمیل شده است و تنظیم و ارائه آگاهیهای منسجمی درباره چند مساله در حاشیه مباحث اصلی از قبیل مساله تاریخ نویسی و معرفی منابع تاریخ و مکمل تاریخ در عصر مغول و تیموری و استقصای ممکن درباره ارزش و کم و کیف چند اثر بزرگ تاریخی و مقلدان شاهنامه در این دو دوره تقریبا پیوسته و بالاخره بازنگری بدون تعصب بر اساس تحلیل دقیق و به کمک اسناد و مدارک در تعیین جهات مثبت و منفی و ارزشهای وقایع و حوادث.
این کتاب متن پیادهشده سخنرانی استاد منوچهر مرتضوی از اساتید مسلم و صاحب تحقیقات عمیق در تاریخ و ادبیات ایران است. تحقیقات ایشان درباره نقش آذربایجان در تاریخ شاهنشاهی ایران نوعی ابتکار خاصی است که افزون بر نشاندادن اهمیت نقشهایی که دلاوران این سرزمین در دوران تاریخ کهن شاهنشاهی ایران به عهده داشتهاند، اخلاقیات و روحیات اختصاصی فرزندان رشید خطه آذربایجان را بهخوبی تعریف کرده و احساسات میهنپرستی ابناء میهن را نیز بهشایستگی تحریم مینماید. این سخنرانی در روز شنبه 23 بهمن ماه 1344 در کتابخانه ملی تبریز ایراد شده است.