شهر تاریخى اصفهان از مراکز معتبر علمى اسلامى است، وجود مساجد کهن و مراکز متعدّد علمى، نام این شهر را ـ از همان سدههاى نخستین اسلام ـ در تاریخ و فرهنگ و تمدّن اسلامى، به عنوان دارالعلم شرق، مشهور گردانیده بود. از آثار مهم تاریخى ـ ادبى که در دوران سلجوقى به رشته تحریر در آمده، کتاب محاسن اصفهان تألیف مفضّل بن سعد بن حسین مافرّوخى اصفهانى از دانشمندان قرن پنج هجرى در اصفهان است. این کتاب در سال ٧٢٩ هجرى با اضافاتى به خصوص درباره دوران پایانى حکومت ایلخانانان بر ایران، توسّط حسین بن محمّد بن ابىالرّضا آوى ترجمه شده است. ترجمه محاسن اصفهان با وجود حجم اندک، اطّلاعات ارزندهاى در مورد اصفهان قرون اولیّه اسلامى، بهویژه قرن پنجم هجرى یعنى زمان حیات مؤلّف، آثار مهم شهر، از جمله کاخها و کوشکها و قصرها، برجها و باروها، بازارها، مساجد، مراکز علمى، علما و دانشمندان، نواحى و محلاّت و بسیارى از فواید تاریخى و جغرافیایى و ادبى دیگر در اختیار خواننده مىگذارد.. این کتاب در سال ١٣٢٨ خورشیدى توسّط شادروان عبّاس اقبال آشتیانى تصحیح و به ضمیمه مجلّه یادگار منتشر شده است.
عظیمترین شاهکار تاریخی که در عصر مغول به رشته تألیف درآمده و بزرگترین آثار ادبیات ایران کتاب «جامع التواریخ» تألیف خواجه رشیدالدین فضلالله است که شامل خصوصیات زندگانی و احوال مغول و عصر تسلط اینان است. این کتاب به امر غازانخان و اولجایتو در تحت سرپرستی وزیر معروف همدانی در سال 710 هـ.ق فراهم آمده و شامل سه مجلد است: جلد اول در تاریخ مغول، جلد دوم در تاریخ عمومی و عالم بنام اولجایتو، جلد سوم در جغرافیا. جلد سوم گویا از بین رفته یا تألیف نشده است.
عظیمترین شاهکار تاریخی که در عصر مغول به رشته تألیف درآمده و بزرگترین آثار ادبیات ایران کتاب «جامع التواریخ» تألیف خواجه رشیدالدین فضلالله است که شامل خصوصیات زندگانی و احوال مغول و عصر تسلط اینان است. این کتاب به امر غازانخان و اولجایتو در تحت سرپرستی وزیر معروف همدانی در سال 710 هـ.ق فراهم آمده و شامل سه مجلد است: جلد اول در تاریخ مغول، جلد دوم در تاریخ عمومی و عالم بنام اولجایتو، جلد سوم در جغرافیا. جلد سوم گویا از بین رفته یا تألیف نشده است.
کتاب السیره الفلسفیه مشتمل بر بیان سیرت و روش فیلسوفان و دفاع از طریقه ی زندگی علمی و عملی شخصی زکریای رازی است. رازی در کتاب خویش از روش و سیرت علمی خود دفاع کرده و بر این باور است رساله ی سیرت فلسفی پاسخی روشن است به کسانی که دانشمندان را فقط به خاطر آنکه از امکانات مادی حاکمان استفاده کرده و رساله ای را به نام آنان کرده اند. رازى در اين كتاب نه تنها از روش و سيرت علمى خود دفاع كرده، بلكه نشان داده است كه روش عادلانه و سيرت فاضلانه دانشمندان و فيلسوفان در برابر اربابان قدرت و خداوندان مال و مكنت چگونه بايد باشد و رساله سيرت فلسفى، پاسخى گوياست به كسانى كه بزرگان و دانشمندان بزرگ را فقط بهخاطر آنكه از امكانات مادى اميران و حاكمان استفاده كرده و كتاب يا رسالهاى را به نام آنان كردهاند، تشنيع مىكنند. موضوع كتاب، چنانكه ظاهر عنوان آن مىنمايد، تنها شرح آراى اخلاقى محمد بن زكرياى رازى نيست، بلكه اهميت خاص آن از اين بابت است كه رازى در آن از شخص خود گفتگو مىكند و از سيره خويش و پسنديده بودن آن مدافعه مىنمايد؛ چه اين دانشمند حكيم پس از رسيدن به مراحل شيخوخيت، كسانى را ديده است كه منكر مقام فلسفى او بوده و سيره اخلاقى او را مورد سرزنش و انتقاد قرار مىدادهاند.....
این کتاب که با نام «کلیات جغرافیا» برای محصلین سال چهارم متوسطه نگاشته شده، در ترتیب و تألیف آن کوشیده شده روش علمی جدید جغرافیا مرعی باشد و رؤوس مسائل کلی این علم در آن بیان شود. در این کتاب ابتدا تاریخ اکتشافات جغرافیایی عنی اینکه هر نقطه از نقاط زمین در چه تاریخی معلوم متمدنین گردیده و چه اقوام و مردمانی در راه شناساندن آن رنج برده و چگونه باحوال راهها و بلاد معرفت حاصل شده و بین ملل مختلف ارتباط و رفتوآمد و دادوستد برقرار گشته است، بیان شده است. در ادامه تاریخ علم جغرافیا یعنی شرح ترقیات این علم از لحاظ مظع مقدمات علمی جغرافیا و تکمیل نقشهبرداری و نقشهکشی و تألیف کتب جغرافیایی تبیین شده است.