کتابخانه مجازی ادبیات

سخنوران آذربایجان (از قطران تا شهریار) اثر عزيز دولت‌آبادى، كتابى است به زبان فارسى از نوع تذكره‌هاى خاص، محلى و جديد كه به معرفى سخنوران و شاعران آذربايجان مى‌پردازد. اين اثر به هدف آشنايى با سخنوران اين خطه از سرزمين پهناور ايران اسلامى نگارش شده است. مقدمات نگارش اين كتاب از سال 1345ش با انتشار مقالاتى توسط مؤلف آغاز گرديده و كتاب براى بار نخست بين سال‌هاى 1355 تا 1357ش منتشر شده است.

کتاب حاضر بیست و سومین شماره از انتشارات ((موسسه تاریخ و فرهنگ ایران)) و دهمین شماره از سلسله تذکره‌ها محسوب می‌شود .مباحث این کتاب در دو بخش فراهم آمده است: بخش نخست در دو جلد، حاوی تراجم شاعرانی است که از روزگاران گذشته تا عصر حاضر زیسته‌اند .بخش دوم شامل شرح حال سخنوران معاصر که مکمل بخش نخستین است.برخی موضوعات کتاب عبارت‌اند از :((تاریخ و جغرافیای تاریخی آذربایجان)); ((سخنوران اردبیل/الهی اردبیلی، ثانی صفوی، صفی‌الدین اردبیلی)); ((سخنوران تبریز/ابراهیم تبریزی، ایرج میرزا، حیرت قاجار)) و((سخنوران خوی/انیس خویی، حسین خویی، وامق خویی)) .در بخش پایانی کتاب فهرست خوشنویسان، نقاشان، موسیقی‌دانان، طبیبان، زنان سخنور آذربایجان، اسامی کتب، اماکن و منابع آمده است .مولف در این کتاب زندگی‌نامه سخنوران آذربایجان و شهرستان را به ترتیب الفبایی آورده است ;همچنین سخنوران با توجه به تخلص و نسبت آنان معرفی شده‌اند و مراجع مورد استفاده با ذکر صفحه و به ترتیب تقدم تاریخی نقل شده است. در این اثر به تاریخ و جغرافیای محل و آثار تاریخی استان اشاره شده و نمونه‌هایی از زبان پهلوی آذری آمده است.

شادروان لعلی در سال 1352 قمری در شهر ایروان تولد یافته و در بیست‌سالگی همراه پدرش به تبریز مهاجرت کرده و در سرای میرزاجلیل مشغول به تجارت بودند. در این زمان هر روز چند ساعت به تحصیل علوم مقدماتی می‌پرداخت. بعد از فوت پدرش از کار بازاری و تجارت دست کشید و تمام اوقات خود را به فراگرفتن فن پزشکی ممحص گردانید. در تبریز مطبی در کوی راسته کوچه دایر کرد و به طبابت مشغول شد و شهرتی بسزا یافت و طبیب مخصوص ولیعهد وقت (مظفرالدین میرزا) شد. پس از مدتی اقامت در تبريز به طهران سفر کرد. با بزرگان پايتخت آشنائی يافت و با ناصرالدين شاه به فرنگستان رفت. در زمان سلطنت مظفرالدين شاه ملقب به شمس الحکما شد، بعداْ به اسلامبول و مصر و قفقاز و عراق عرب رفت و در 1325 هجری درگذشت. لعلی شاعری قوی طبع بود. ديوان او مشتمل بر اشعار فارسی و ترکی است. بعضی از اشعار او به قدری روان است که حد ندارد. بسياری از اشعار او زبانزد مردم تبريز است. وی علاوه در شعر و شاعری، در سرعت جواب و بذله‌گوئی آيتی بود. لطايف منقول از او کاملاْ ذوق سرشار او را می‌رساند.

میرزا محمدعلی‌خان صفوت فرزند شیخ محمدحسن واعظ به سال ۱۲۶۰ هجری‌شمسی در تبریز متولد شد. در سنین جوانی به لباس روحانیت ملبس گردید و با خطابه و وعظ به دفاع از قیام شیخ محمد خیابانی پرداخت و به همین خاطر پس از سقوط خیابانی و شکست مجاهدان، دستگیر و خانه‌اش به غارت رفت. وی از اعضای فعال انجمن ادبی آذربایجان بود و در سال ۱۳۰۴ هجری‌شمسی به کفالت معارف آذربایجان و چندی بعد ریاست معارف اردبیل دست یافت و سپس در دارالمعلمین تبریز (دانشسرا)، به ریاست برگزیده شد. میرزا محمدعلی‌خان از جمله نویسندگان توانمند و شعرای خوش‌قریحه بود که به زبان‌های ترکی آذری، فارسی و عربی شعر می‌سرود. از جمله مهم‌ترین آثار تألیفی این ادیب برجسته می‌توان به کتاب‌های تاریخ و فرهنگ آذربایجان و داستان دوستان اشاره کرد. کتاب «داستان دوستان» در واقع تذکره شعرا و ادبای آذربایجان به شمار می‌رود که نویسنده در آن به زندگی و آثار 42 نفر از ادبای آذربایجان پرداخته است؛ از قبیل: حکیم قطان تبریزی، نادر میرزا قاجار، میرزا ابوالحسن جلوه، میرزا علی لنکرانی، میرزا تقی‌خان رفعت، یوسف اعتصامی، محمدعلی تربیت، حسین سمیعی عطا و .... .