کتابخانه مجازی ادبیات

تاریخ بیهق در اوایل نیمه دوم از قرن ششم هجری تألیف شده و ائمه ادب متفق‌اند که بهترین آثار نثر فارسی در کتب و مؤلفات این قرن و دو قرن پیش و یک قرن بعد از آن یافته می‌شود؛ زیرا نویسندگان این چهار قرن با همه اختلاف ذوق و مشرب رعایت سه امر را ملتزم بوده‌اند؛ نخست اینکه در انتخاب کلمات فارسی یا عربی شرط فصاحت را نگاه داشته و در ترکیب جمل تا حد ممکن به جز الفاظ صحیح و سلیس و لغات ساده و نزدیک به فهم به کار نبرده‌اند. دوم اینکه در عبارت‌پردازی افزون بر پیروی اصول فصاحت و بلاغت، طرز و اسلوب مخصوص به فارسی را از دست نداده و در تقدیم و تأخیر کلمات و فصل و وصل جمله‌ها از حدود نحو فارسی تجاوز ننموده‌اند؛ و سوم اینکه در ادای هر نوع از معانی شرط راستی و درستی را منظور داشته و تحلف از حق و صواب را جایز نشمرده‌اند. اما این کتاب تاریخ بیهق تاریخی محلی به زبان فارسی است مشتمل بر تاریخ و جغرافیا و اَحوال عالمان و خاندان‌های مشهور ناحیه بیهق، تألیف ابوالحسن علی بن زید بیهقی (م 565ق/1170م). در میان سلسله آثاری که به تواریخ محلی موسوم‌اند، کتاب تاریخ بیهق از جمله آثار ممتاز است؛ زیرا مؤلف که در غالب دانش‌های عهد خود دست داشت، با احاطه خاصی، اطلاعات جغرافیایی این ناحیه مهم خراسان را با تاریخ سیاسی و فرهنگی به هم آمیخته، و مجموعه‌ای آکنده از انواع اطلاعات ارزشمند پدید آورده است؛ چندان که بسیاری از آگاهی‌های گوناگون درباره خراسان و بیهق را اکنون مدیون این کتاب هستیم. بیهقی کتاب خود را با مقدمه‌ای ادیبانه، با استشهاد به اشعار عربی و فارسی، در اهمیت و فواید تاریخ آغاز کرده، سپس فصل کوتاهی را به بیان «ولایات» و نواحی‌ای که در رُبعِ معمورِ عالم هست، اختصاص داده است؛ آن‌گاه در فصلی دیگر، فهرستی از آثار مکتوب تاریخی پیش از خـود را ــ که بسیاری از آنها از میان رفته، یا تنها به‌صورت‌منقول در آثار دیگران بر جای مانده ــ ارائه کرده ‌است. بیهقی مانند دیگر مؤلفان تواریخ محلی ــ که فصلی را به فضایل شهر خود اختصاص می‌دهند ــ از «فضایل بیهق» در فصلی سخن به میان آورده، و شماری از اصحاب محمد را که «در بیهق بوده‌اند»، نام برده و سپس به «ذکر هوای بیهق» و بیان جغرافیای ناحیه ودیه‌ها و روستاهای بیهق پرداخته است. از جمله مهم‌ترین بخش‌های این کتاب، فصلی است که مؤلف به «ذکر خاندان‌های قدیم و شریف در این ناحیت» اختصاص داده است . آگاهی‌هایی که او از خاندان‌های حکومتگر در خراسان، مانند طاهریان، سامانیان، غزنویان و سلجوقیان به دست می‌دهد و نیز آنچه در باب خاندان‌های مشهور بیهق در سیاست و فرهنگ آورده، بسیار ارزشمند و در مواردی یگانه است.