رشیدالدین فضل الله (629-696 شمسی) سیاستمدار، تاریخ نگار و پزشک نامدار سده هفتم هجری است. رشیدالدین فضلالله همدانی تألیفات بسیاری از جمله جامعالتواریخ، الاحیاء و الاثار، مفتاح التفاسیر، لطائف الحقایق و ... برجای گذاشته است. از مهمترین اقدامات وی ساخت شهرک علمی آموزشی ربع رشیدی در تبریز است که با بسیاری از مراکز علمی زمان خود چون نظامیه بغداد قابل مقایسه بود. کتاب پیش رو جلد اول مجموعه مقالات درباره رشیدالدین فضل الله و ربع رشیدی می باشد که به اهتمام رضا رحمانی گردآوری شده اند. المجموعه الرشیدیه، تصوف در دوره ایلخانان، تبریز در روزگار خواجه رشیدالدین، مکاتیب تاریخی، تنکسوق نامه رشیدالدین فضل الله، ترجمه علوم چینی به فارسی، مقام رشیدالدین فضل الله در تاریخ فلسفه و علوم اسلامی، انعکاس اوضاع اجتماعی در آثار رشیدالدین فضل الله و ... عناوین برخی از این مقالات هستند که در پایان با تصاویر و اسناد مکتوب تکمیل شده اند. این کتاب در سال 1388 در دسترس پژوهشگران قرار گرفت.
ورود اسلام به ایران در پایان سلسلهی ساسانیان باعث تغییر اساسی در فرهنگ و شرایط اجتماعی ایران شد. بهطوری که این ماجرا تقسیمکنندهی تاریخ ایران به دو بخش ایران باستانی و ایران اسلامی است. از آن زمان تا کنون متفکرین ابعاد مختلف این قضیه را بررسی و دربارهی جنبههای مختلف آن قلم زدهاند. کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران نمایندهی دستهای از این تفکرات است که شهید مطهری در آن دغدغهی خود دربارهی هویت ایرانی-اسلامی را شرح داده و به مسئلهی مفهوم ملت ایران در مقابل اسلام، سهم ایرانیان در پیشرفت اسلام و نقش اسلام در شکوفایی ایران پاسخ داده است. کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران از سه بخش بر پایهی سخنرانیهای مطهری شکل گرفته است. بخش اول کتاب با عنوان «اسلام و ملیت ایرانی» شامل سه فصل است که در آن مطهری به شرح مواردی چون فقه و فقاهت، فلسفه و حکمت و عرفان و تصوف میپردازد. هدف او از شرح این موضوعات نشان دادن استمرار فرهنگی در فرهنگ اسلامی است. بخش دوم و سوم کتاب به ترتیب «خدمات اسلام به ایران» و «خدمات ایران به اسلام» نام دارند. در چاپهای بعدی دو بخش دیگر با عنوان «کتابسوزی ایران و مصر» و «فقه و فلسفه و عرفان» با مضمون سهم متفکران ایرانی در علوم مختلف در تمدن اسلامی به کتاب افزوده شد. مطهری در مقدمهی کتاب میگوید: «مسئلهی اسلام و ایران از جانب مستشرقان و برخی از تاریخنویسان ایرانی، تحریف شده و بیشتر بر صرف ایرانیت و تقابل با اسلام متمرکز بوده و اسلام را مساوی با عربی بودن دانسته و بر زدودن گرایشهای اسلامی به بهانهی عربی بودن و مخالف ایرانی بودن اصرار داشتند.»
«بنیاد اندیشی»، روح علوم اسلامی است و این بنیاداندیشی، چنانکه در حکمت عربی مشخص است، بیشتر به عالم ثابتات و بقا توجه دارد، اما از سوی دیگر، عرف جاهلی و قبیلگی و عادات طبیعی و اغراض بشری اقوام، در کنار یونانزدگی و یهودزدگی نظری و عملی، جامعة اسلامی را به سوی انحطاط برده و همین ممیزی، موجب شده است که بسیاری از معانی قدسی به صورت ممسوخ، ناسوت زده و عرفی (عصری) گردند. در این میان، پس از تحلیل توانمندی فقر و تفکر فقهی، که شأن بیرونی، قدرت و نظم اجتماعی اسلام را بروز میداد در مراحل پیشرفتهتر، اسلامشناسی مدرن در ساحت فلسفی و عرفانی اسلام تمرکز یافت و بر آن تأکید کرد. برای بسیاری از شرقشناسان، «ابن خلدون» به مثابه متفکری که در عالم جدید حضور داشته و بر فلسفه، صورتی عرفی و این جهانی زده است،کمال اندیشه اسلامی تلقی شد. حال، ما در وضع نویی قرار گرفتهایم؛ راهی که غایت آن میتواند تحقق و احیای شئون دیگری از عالم و علوم اسلامی در ذیل تجلی تام و تمام عالم اسلامی باشد. شرط لازم ورود به این مرحله، خود آگاهی و بازاندیشی در مبادی تفکر و علوم جهان اسلامی است. در کتاب حاضر، بازاندیشی در موضوعهای: «حجیت عقل و وحی در عالم اسلامی»، «جوهر ایمانی علوم اسلامی» و «نحوة تطور، تنازع و تقابل آنها با فلسفة یونانی از آغاز تا پایان قرن ششم و هشتم اسلامی»، که پایان عصر توانمندی عالم اسلامی نیز محسوب میشود، پرداخته شده است.
ایرانیان در گستره فرهنگ و دانش، سابقه ای طولانی دارند. آنان با تلاش های خستگی ناپذیر، گذشته درخشانی را آفریدند و در فرهنگ انسانی، نقش عمده ای ایفا کردند. وزش نسیم آزادی بخش اسلام بر ایران و تلاقی دو فرهنگ ایرانی و اسلامی مناسبات دین و فرهنگ را به همراه داشت و ثمرات میمون و مبارکی برای بشر به بار آورد. این فرهنگ ایرانی-اسلامی پویا، غنی و گسترده بود، به طوری که مرزهای جغرافیایی را درنوردیدند و در شمال آفریقا هند و حتی اروپا راه یافت. بررسی این مناسبات و چگونگی خدمات متقابل ایران و اسلام ازبایسته های پژوهشی روزگار ماست. از همین رو دبیرخانه "دین پژوهان" با دعوت از متفکران و اندیشوران، غوررسی در این موضوع را وجه همت خویش قرار داد و در سلسله مقاله هایی که اینک پیش روی شماست زوایای این مهم را کاوید...
این مجموعه دربرگیرندهی 65 مقالهی دومین همایش پژوهشهای ادبی است. این همایش در سال 1381 به همت مرکز تحقیقات زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تربیت مدرس و با همکاری انجمن استادان زبان و ادبیات فارسی و دانشگاه الزهرا برگزار گردید. مقالات عرضه شده در این مجموعه "زبان و ادبیات ایران باستان"، "ادبیات فارسی کلاسیک"، "ادبیات معاصر"، "زیباشناسی و بلاغت"، "نقد ادبی و ادبیات تطبیقی"، "زبان و ادبیات فارسی در خارج از مرزها"، "مطالعات زبانشناسی".