مشهور است که جلالالدین از اولاد محمد بن ابی بکر معروف به صدیقی است؛ از اینرو میان شیعه و سنی محترم میزیست؛ زیرا سنیها او را از نسب خلیفه اول و شیعه او را از نسل محمد بن ابیبکر میدانستند. نام پدر وی را هم سعدالدین اسعد ثبت کردهاند. سعدالدین از علمای سرشناس کازرون و دوان و از شاگردان محقق مشهور میرسید شریف جرجانی مؤلف کتب مقدماتی حوزه مثل صرف میر، العوامل فی النحو، کبری و صغری در منطق و ... بود. ملا جلالالدین دوانی در سال ۸۳۰ق در دوان دیده به جهان گشود و دوران کودکی و جوانی را در زادگاهش گذراند او در این مدت از محضر پدر دانشمندش بهرهها برد و از آنجا که ذهنی فعال و فهمی سرشار داشت، برای مطالعه و سیر معنوی غار کوه «سوزار» را در دامان طبیعت انتخاب کرد و سالهای سال در کنار تحصیلات علمی، در سکوت و خلوت طبیعت به تفکر پرداخت. جلال آنگاه که از مقدمات علوم اسلامی فارغ شد، برای ادامه تحصیلات، به شیراز رفت و مدتی دراز در آن شهر اقامت نمود. جلالالدین از نوادر علمای قرن نهم هجری و سرسلسله علمای شیعه دوان است. در کتابهای تراجم و تذکره با القابی چون «محقق، علامه، فاضل، صدیق، مولانا» از این استوانه علمی نام برده شده است و بزرگانی از تمجید و تعریف او اظهار عجز نمودهاند. در فارسنامه ناصری چنین آمده است: «از اعاظم علما و اکابر فضلای نواحی کازرون است: حضرت مولانا جلال الدین محمد علامه دوانی که قوه بنان و قلم بیان از تحریر اوصاف و کمالات و ذکر تصنیف و مؤلفات آن جناب عاجز است». جلالالدین دوانی در بیشتر علوم عصر خویش به ویژه فلسفه، کلام، ریاضی و ... تألیفاتی دارد که در زمان حیات وی در حوزههای علمی به عنوان کتب درسی مورد توجه بود. علی دوانی در این کتاب ۶۳ اثر را همراه با توضیحات لازم برای وی برمیشمارد؛ کتاب «نورالهدایة فی الامامة» که در ضمیمه آورده شده، شامل مطالب مهمی در اصول عقاید است که بحث نبوت و امامت نبوت و امامت آن، ویژگی و اهمیت خاصی دارد؛ زیرا سند مهمی است که دلالت برشیعهشدن مؤلف دارد این رساله ۱۸ صفحه دارد و در پایان کتاب چاپ شده است.
عظیمترین شاهکار تاریخی که در عصر مغول به رشته تألیف درآمده و بزرگترین آثار ادبیات ایران کتاب «جامع التواریخ» تألیف خواجه رشیدالدین فضلالله است که شامل خصوصیات زندگانی و احوال مغول و عصر تسلط اینان است. این کتاب به امر غازانخان و اولجایتو در تحت سرپرستی وزیر معروف همدانی در سال 710 هـ.ق فراهم آمده و شامل سه مجلد است: جلد اول در تاریخ مغول، جلد دوم در تاریخ عمومی و عالم بنام اولجایتو، جلد سوم در جغرافیا. جلد سوم گویا از بین رفته یا تألیف نشده است.
«لُغَتِ فُرس» یا فرهنگ اسدی نام واژهنامه مهم و قدیمی است که اسدی طوسی شاعر سرشناس سده پنجم هجری آن را تألیف کردهاست. اسدی در این کتاب برای شرح غالب لغات، شاهد یا شواهدی از شاعران میآورد. ترتیب واژههای این واژهنامه بر پایه حرف آخر آنها است. اسدی همانگونه که خود گفته، این کتاب را برای آن نوشت تا شاعران و نویسندگان پارسیزبان سرزمینهای غربی ایران که با برخی از واژههای بهکاررفته در خراسان و فرارود آشنایی نداشتند بتوانند مشکلات لغوی خود را به یاری این کتاب رفع کنند. این کتاب کهنترین لغتنامه فارسی است که در قرن پنجم قمری تألیف گردیده است. آنچه درباره این کتاب قابل توجه است، این است که دستهبندی لغات در این کتاب به شیوهای است که نشان میدهد هدف از تألیف آن راهنمایی شاعران بوده تا اگر در قافیه شعر محتاج کلمهای شدند و معنی آن را ندانستند، در این کتاب بیابند و استفاده نمایند.
سید رضی مولف نهج البلاغه کتابی است به زبان فارسی در شرح زندگانی سید رضی، نوشته حجت الاسلام علی دوانی از نویسندگان معاصر. مولف این کتاب را به مناسبت تشکیل کنگره هزاره نهج البلاغه در تهران در سال ۱۳۵۹ ش. به نگارش درآورده است. قرن چهارم هجری، عصر طلایی تاریخ اسلام به شمار میرود؛ عصری که دانشمندان بزرگ اسلام، شیعی، سنی، زیدی، اسماعیلی و... و حتی دانشمندان غیرمسلمان در عراق، مصر، سوریه، ایران و دیگر نقاط جهان اسلام، سرگرم درس و بحث و تالیف و تصنیف بودند و مرکز تمام تبادلات علمی، شهر بغداد بود. محمد بن حسین معروف به سید رضی یا شریف رضی در سال 359 هجری در بغداد به دنیا آمد. او از کودکی هوش و استعداد سرشاری داشت و در نهایت با تالیف نهجالباغه به امتیاز و شهرتی خاص دست یافت. او در محضر استادانی بزرگ به تحصیل صرف، نحو، قرائت، انساب، حدیث، کلام، فقه، اصول، عروض و... پرداخت به طوری که میگویند در بیست سالگی از تحصیل تمامی علوم متداول عصر بینیاز شد. سید رضی در سن 41 سالگی نهجالبلاغه را تالیف کرد و در سال 406 هجری در سن 47 سالگی درگذشت.
دانشمند بزرگ و نابغه كم نظير شيخ محمد علي حزين لاهيجي كه اين كتاب شرح زندگاني پرماجراي اوست، يكي از نادرترين علماي شيعه اماميه است كه قدرش مجهول مانده و تاكنون درست شناخته نشده است. او به نام «حزين» كه تخلص شعراي او بوده، در تذكره ها و بعضي از كتب تراجم بيشتر به عنوان يك شاعر شناخته شده است، نه به عنوان يك دانشمند بزرگ كه از بسياري از امثال خود بزرگتر و جامع تر بوده است. تاریخ و سفرنامه حزین کتابی به فارسی است تألیف محمدعلی حزین لاهیجی (۱۱۰۳ـ۱۱۸۰ق) مشتمل بر تاریخ اواخر صفویه، افاغنه و نادرشاه و سفرنامه مؤلف. مؤلف در این کتاب به شرح خاندان خود و نیز خاطراتش از دوران کودکی تا ایام تحصیل در اصفهان و سپس سفر به شهرهای ایران و اوضاع سیاسی ایران در زمان حملۀ افغانها به اصفهان و پس از آن تا ظهور نادرشاه و شکست افغانها و مهاجرت خود به هند پرداخته است. این کتاب از دو منظر حائز اهمیت است: نخست، مؤلف شرح حال بسیاری از دانشمندان، علما، فقها، حکما، و عرفای معاصرش را، که در منبع دیگری نمیتوان یافت، بیان میکند؛ و دیگر، تصویر دقیقی است از اوضاع سیاسی ایران در آن دوران که او خود شاهد و ناظر آن بوده است. این کتاب نخست به ضمیمۀ دیوان حزین منتشر شد (۱۳۵۰ش)، و سپس علی دوانی آن را تصحیح کرد و بهچاپ رساند (تهران، ۱۳۷۵ش).