همان گونه که فردوسی از طریق بیان تاریخ اسطورهای و پهلوانی و بخشی از رویدادهای ترایخ، برای زنده نگه داشتن زبان فارسی عمری صرف کرد، بیهقی نیز تاریخ را بهانه قرار داد و با بهرهگیری از وقایع تاریخی و درآمیختن آن با مضامین اخلاقی و جذبههای ادبی به گونه دیگری در حفظ زبان فارسی سرمایه عمرش را پرداخت. این کتاب مطالعهای بین رشتهای است که پژوهشگر با پیش رو قرار دادن ملاک و معیارهای اخلاقی و حکمت عملی به بررسی تاریخ بیهقی پرداخته است. به گفته مؤلف کتاب هدف اصلی بیهقی بیتردید نوشتن «متنی حکمی ـ اخلاقی در پوشش تاریخ» است؛ اما شرایط دربار غزنوی با نوشتن متنی حکمی ـ اخلاقی مناسبت نداشت. محیط سیاسی نیز برنمیتابید که این همه مصداق از دربار غزنوی برای رذیلتها و شرارتها و زعارتها ذکر شود یا اینکه ترفندهای سیاسی را امر غیراخلاقی معرفی کنند. از اینرو بیهقی به عنوان یک مورخ به امر معمولی تاریخنگاری مشغول میشود و تعیین مرز خوبی از بدی و تشخیص حق از ناحق، درستی و سلامتی از نادرستی و ناراستی که دردسر آفرین است، کار فرعی او محسوب میشود. البته این گمان بیهقی بود که بدین شیوه میتواند از آسیب قدرت در امان باشد و آنچه را لازم میداند بنویسد. در صورتی که نابودی بخش اعظم نوشتههای او، خلاف این تصور را به اثبات میرساند.
عظیمترین شاهکار تاریخی که در عصر مغول به رشته تألیف درآمده و بزرگترین آثار ادبیات ایران کتاب «جامع التواریخ» تألیف خواجه رشیدالدین فضلالله است که شامل خصوصیات زندگانی و احوال مغول و عصر تسلط اینان است. این کتاب به امر غازانخان و اولجایتو در تحت سرپرستی وزیر معروف همدانی در سال 710 هـ.ق فراهم آمده و شامل سه مجلد است: جلد اول در تاریخ مغول، جلد دوم در تاریخ عمومی و عالم بنام اولجایتو، جلد سوم در جغرافیا. جلد سوم گویا از بین رفته یا تألیف نشده است.
این مجلد شامل تصویرهای مختلف از آثار تمدن ساسانی در رشته های گوناگون هنر ایران در این دوره است و مطالبی که در مجلد اول این کتاب آمده است حاجت باین معرفی داشت. در برخی از موارد تصویرهای چند از یک اثر صنعتی چاپ شده است. این تصویرها تغییراتی را که در این اثر از زمانی که عکسهایی از آنها بدست آمده است نشان می دهد و شاید برای باستان شناسان بیش از دیگران سودمند باشد. ماخذ هریک از عکسها در ذیل آنها معرفی شده است. این کتاب به ضمیمه جلد اول منتشر شده است
تسلط نفیسی به تاریخ و ادبیات ایران، سبب شده بود تا آثار تازه و پژوهشی پدیدآورد و تعداد خیلیی از متنهای منثور و منظوم فارسی را به روشی علمی منتشر کند و از گمنامی بیرون آورد. کتابخانه شخصی و کمنظیری که به مرور وقت فراهم ساخته بود به او این امحل را میداد که به باارزشترین مآخذ تاریخی و ادبی دسترسی داشته باشد. نفیسی مطالب را در سه جلد جمع آوری کرده است. جلد اول : طالب اوف و علی اکبر دهخدا؛ جلد دوم : محمد مسعود ، علی دشتی ، جهانگیر جلیلی و بزرگ علوی؛ جلد سوم : صادق هدایت. کتاب شاهکارهای نثر فارسی معاصر از سعید نفیسی به ضمیمه مقدمه جامع و تاریخچه مبسوطی از تحول و تکامل نثر فارسی از آغاز ادبیات کنونی تا زمان حاضر تا زمان حاضر و تعریف سبکهای ادبی به روش اروپایی و تقسیمات آن و تطبیق آن با ادبیات ایران است که در سال 1336 توسط انتشارات کانون معرفت به چاپ رسیده است