مقصود نویسنده از نوشتن این کتاب نظری اجمالی به تاریخ آذربایجان و زبان و فرهنگ و آثار باستانی و جمعیتشناسی آن بوده است. این کتاب را مؤلف بر دوازده بخش تقسیم کرده و در هر فصلی درباره یکی از مسائل کلی که در تحت عنوان فوق قرار میگیرد بحث کرده است. از شهرهای گمشده و بهجایمانده آذربایجان جداگانه به تناسب مقام سخن گفته است. آخرین بخش کتاب نیز به کتابشناسی آذربایجان اختصاص داده شده است و در حد امکان فهرستی از کتابها و مقالات به زبانهای پارسی، عربی، ترکی، فرانسه، انگلیسی، آلمانی و روسی در این زمینه فراهم شده است.
این کتاب تاریخچه مختصری از پیدایش خط و تحول آن در شرق باستان به ضمیمه ترجمه کتیبه های میخی و پهلوی بصورت کتابی ارائه داده است. مطالب مندرج و جمع آوری شده در این کتاب نتیجه مطالعه و خواندن کتابها و نوشته هایی است که راجع به خطوط و آثار باستانی نگاشته شده و حتی المقدور سعی شده است آخرین نظریه و بررسی و عقیده استادان خط و محققین را ذکر نماید ...
نویسنده در این کتاب در آغاز به جمعبندی مسائل و استنتاجات ریشهشناسی و اتیمولوژی نامهای جغرافیایی ایران میپردازد. سپس از تقسیم زبانها و السنه دنیا و جایگاه زبان ترکی در جهان و قوانین موسیقایی هماهنگی آوایی در ترکی سخن گفته شده است و پس از واردشدن در مباحثی چون تمدن پروترک، ها، سومرها، هوری، اشکانی، اوراراتی، کاسی، لولویی، قوتی، سکاها و نهایت هونها وارد بحثهای موجزی در تاریخ و کیفیت فرهنگ پربار و سرشار ترکی آذربایجان شده است.
پادشاهان اشکانی از نژاد پارتی به شمار می رفتند. پارت ناحیه ای بود که در خراسان کنونی قرار داشت. گویند که نام این قوم ماخوذ از اسم قبیله پارنی است که تیره ای از قوم سکایی داهه به شمار می آمدند و در بیابانهای بین رود جیحون و دریای خزر در ییلاق و قشلاق بودند و مسکن اصلی آنان در استپهای میان گرگان و دریای آرال بود. مردم پارنی شاید بیشتاز قبیله های بودند که بخش های آباد پارت را در تصرف گرفتند در زبان ارمنی قدیم، و قسمتهای پارتی مانوی بعضی از کلمات آن زبان را از ریشه پارنی دانسته اند که توسط آن قوم به زبان پارتی راه یافته اند. پارنی ها حتی پس از تصرف پارت عادت چادرنشینی و شبانی خاص سکایی را نگاه داشتند. پارنی ها مردمی سوارکار و دلیر بودند و چون از آزادگان به شمار می رفتند، پیاده رفتن را دون شان خود می دانستند و همواره اسبی زیر ران خود داشتند. تیر و کمان سلاح ملی آنان بود. خصوصیت جنگی ایشان در جنگ و گریز حیله گرانه بود. سوار پارتی در حین گریز ناگهان به عقب بازمیگشت و به دشمن تیر می انداخت، پس از مدت کوتاهی بار دیگر، حمله را آغاز می کرد. از مجموع نوشته های مورخان قدیم، چنین نتیجه گرفته می شود که پارتی ها از آریاهای ایرانی بودند…
این کتاب ترجمه «الفرق بین الفرق» تألیف ابومنصور عبدالقاهر بغدادی از علمای قرن پنجم و از معروفترین کتب فرق اسلامی است. برای تکمیل ابحاث آن، یک باب دیگر نیز افزوده شده و رساله «النکت الاعتقادیه» شیخ مفید که از حیث اعتبار و اختصار و همعصر بودن مؤلف آن با عبدالقاهر بغدادی بر دیگر رسالات اعتقادی اثنی عشریه رحجان داشت، در ادامه کتاب آمده است.