کتابخانه مجازی ادبیات

عهد صفوي به لحاظ شکل‌گيري نخستين مراحل نقد شعر فارسي، از اهميت خاصي برخوردار است. در اين دوره، رويارويي شاعران ايراني و هندي، سبب به‌وجودآمدن انديشه‌هاي انتقادي در عرصه شعر و شاعري بوده است. غالب اين انديشه‌ها در مطاوي تذکره‌ها، تراجم احوال و پرسش‌ها و پاسخ‌هايي است که در قالب نامه‌ها ثبت شده اند. در ميان شاعران اين عهد، سهم حزين لاهيجي و سراج الدين خان آرزو در تکوين آن انديشه‌ها بيش از ديگر شاعران و منتقدان است. آن دو، دو مرجع بلامنازع در داوري و نقد شعر شناخته شده‌اند و در آرا و نظريات انتقادي ايشان-که در ساختارمحوري و معنامحوري خلاصه می‌شود- تقابل نقد ايراني و هندي را می‌توان به وضوح ديد. اين مقاله نخستين تجربه‌هاي نقد شعر فارسي را بر پايه نامه‌اي از حزين لاهيجي- که در پاسخ به سؤالات خان آرزو درباره برخي از اشعار خاقاني نوشته است- نشان می‌دهد. در اين نامه بيست و پنج بيت از يازده قصيده از قصايد خاقاني مورد نقد و بررسي قرارگرفته است. از فحواي نامه چنين برمی‌آيد که آرزو به خاطر استادي حزين در زبان و شعر فارسي، اشکالات و اعتراضات خود را بر او عرضه می‌دارد؛ چراکه به زعم آرزو، دريافت شاعر از شعر، بهترين نوع دريافت است. خاستگاه سوالات آرزو بيشتر مبتني بر قرائت نادرست شعر، تصرف در کلمات و تصحيف آنها، اختلاف نسخه‌هاي ديوان خاقاني و بالاخره عدم توجه به روابط، اشارات و تلميحات در آفرينش تعابير و مضامين از جانب اوست. بيان کشاکش شعرا، نقل و تصحيح نامه، طرح جريان شکل‌گيري نقد شعر و تحليل انتقادي نامه بر اساس آرا دو شاعر، از اهم اهداف اين مقاله‌اند.