کتابخانه مجازی ادبیات

بوستان، همتای جاودانه‌ی گلستان، با این تفاوت که منظوم است. این منظومه‌ی چهارهزار بیتی همانند گلستان داستان به داستان و مواعظ شیرینی در آغاز یا انجام هر داستان در آن آمده است. وزن این منظومه، همانند شاهنامه‌ی فردوسی (بحرمتقارب) است. این اثر درخشان هم‌مانند گلستان مخاطب عام و خاص دارد و مطبوع هر طبعی است، و بیش از هفتصد سال است که در اقلیم فارسی زبان (علاوه بر ایران، شبه قاره‌ی هند، افغانستان و آسیای میانه به ویژه سمرقند و بخارا و تاجیکستان) در مکتب‌خانه‌ها و سپس در عصر جدید در آموزشگاه‌ها و مدارس عالی و دانشکده‌ها کتاب درسی آموزشی است و مهمترین درسی که می‌دهد درس زندگی است. بوستان مشتمل بر 10 باب است : 1. در عدل و تدبیر و رای 2. در احسان 3. در عشق و مستی و شور 4. در تواضع 5. در رضا 6. در قناعت 7. در عالم تربیت 8. در شکر بر عافیت 9. در توبه و راه صواب 10 .در مناجات و ختم کتاب.

نویسنده در این کتاب کوشیده در ادبیات این مرزوبوم، آسیب‌شناسی سیاسی کند یا به‌نوعی فرهنگ‌شناسی سیاسی کرده است. در واقع این نوشتار در پی بازشناسی فرهنگ سیاسی ایران از راه بررسی ادبیات فارسی است. ادبیات هر ملت آیینه‌ای است که در آن می‌توان نیک و بد، اندیشه و آرمان و گوارا و ناگواری را که بر آن ملت رفته است، به تماشا نشست. چند پرسشی که کانون جستارهای این کتاب بوده از این قرار است: مهم‌ترین مؤلفه‌های فرهنگ سیاسی ایران در ادبیات فارسی چیست؟ آیا این عناصر با توسعه سیاسی سازگاری دارند؟ کدام یک از شرایط و اوضاع سیاسی ـ اجتماعی و تاریخی ایران، در شکل‌گیری اینگونه فرهنگ سیاسی نقش اصلی را دارا بوده است؟ برای یافتن پاسخ به این پرسش‌ها، به جستجو در دو حوزه ادبیات عامیانه و ادبیات رسمی پرداخته شده است.

شادي يکي از ويژگي‌هاي هويت ايراني است و در ايران بعد از اسلام تا عصر حافظ در اشعار فردوسي، منوچهري، خيام، مولانا و حافظ بيشترين نمود را دارد. عيش و خوشدلي در غزليات حافظ به دو نوع ابژکتيو يا بيروني يا آفاقي و سوبژکتيو يا دروني يا انفسي تقسيم مي‌شود. خوشدلي بيروني بر عواملي مانند باغ و بهار، طرف جويبار و مي خوشگوار و ... بويژه بر سه عنصر مي، مطرب و معشوق زميني يا نمادين استوار، و نتيجه آن، احساس آرامش ناپديدار دروني است. خوشدلي دروني، محصول عواملي چون پيوند با امر قدسي و تبديل‌شدن حالت شادي به مقام است و براحساس حضور معشوق حقيقي در دل، اشراق و روشني ضمير تکيه دارد و موجب آرامش پايدار دروني مي‌شود. مباني عيش‌ها و خوشدلي‌هاي حافظ را مي‌توان به پنج دسته تقسيم کرد: 1. روان‌شناختي 2. فلسفي 3. ديني 4. سياسي ـ اجتماعي 5. عرفاني. اين مقاله به بررسي و تحليل هر يک از اين مباني پرداخته است.

در فلسفه پديدارشناسي، کل عالم، فرآيندي هستي‌شناسانه دارد و انسان داراي آگاهي استعلايي است و غايت آن نموداري پديده‌ها نسبت به هم و شناخت حسي و عيني از يکديگر است. نيچه در بررسي دوران اساطيري و تاريخ کهن بشري معتقد است که انسان يونان باستان، نوعي شناخت هستي‌شناسانه داشته و طبيعت و فرآيند آن را چنانکه بوده، مي‌شناخته و زندگي وي با آن هماهنگ بوده و به واسطه آن معنا پيدا مي‌کرده است. او زندگي را تراژدي مي‌داند و با خلق خدايان، الهه‌ها و رب النوعها و انتساب حوادث هولناک به آنها و ياري جستن از آنها، زندگي را تحمل‌پذير ساخت و در اين زمينه از تلفيق دو عنصر بهره جست: يکي، عنصر ديونوسوسي که به ديونوسوس، خداي بي‌نظمي و آشفتگي، رقص و شادي و شراب و مستي منسوب بوده و ديگري، عنصر آپولوني که به آپولون، خداي نظم و آرامش، عقل و فرهنگ، شعر و موسيقي و زيبايي منسوب بوده است. بنابراين، نيچه هنر تراژدي را به عنوان اولين آفرينش هنري يونانيان باستان، زاده دو عنصر تقابلي ديونوسوسي و آپولوني مي‌داند و فلسفه هنر و زيبايي‌شناسي خود را بر آن دو بنا مي‌نهد. در اين مقاله، غزليات حافظ بر اساس اين نظريه بررسي، و خوانشي نيچه‌اي، اما متناسب با مقتضيات هنري، فرهنگي، ديني و آييني ايرانيان ارايه مي‌شود. عنصر ديونوسوسي در بيت‌هايي از غزليات حافظ، که رابطه انسان با دنيا، آشوب زمانه، بي‌اعتباري و نا امني کار و بار جهان را تشريح مي‌کند، حضور دارد و عنصر آپولوني در بيت‌هايي که به تبيين رابطه انسان با خدا و پناه بردن به عشق و عرفان و رندي مي‌پردازد، حافظ را به شادي فرا مي‌خواند و اعتبار يار به عرفان. بدين ترتيب، ميان آن بي نظمي (ديونوسوسي= بي‌اعتباري دنيا) و اين نظم (آپولوني= عاشقي) اعتدال و ارتباط ايجاد مي‌کند.