زلف آشفته و خوی کرده و خندان لب و مست پیرهن چاک و غزلخوان و صراحی در دست این غزل سه پاره معنائی دارد که بسیار ظریف و هنرمندانه به هم مربوط شدهاند و من میخواهم در این مقاله ارتباط آنها را با هم توضیح دهم. اما هدف کلی از نگارش این مقاله این است که نشان بدهم غزلهای حافظ ـ مثل شعر هر شاعر بزرگ دیگری ـ ساخت درونی و معنائی و شکل ذهنی منسجمی دارند و همه ابیات هر غزل به هم مربوطند و اگر گاهی احیاناً در درک ارتباط بین ابیات اشکالی پیش میآید مربوط به عواملی است که اصاله و بالذات ربطی به خود شعر و شاعر ندارند. از جمله آنها یکی مساله توالی ابیات است که معمولاً در هر نسخه به شکلی است.
در مورد این گزیده با توجه به این شعر که "شعر حافظ همه بیت الغزل معرفت" است و انتخاب غزلهایی که بین غزلها کاری بس دشوار می نمود، با توجه به روایی بعضی از غزلها در اذهان و با عنایت به کلیدی بودن بعضی از این غزلها این صد و ده غزل انتخاب و شرح شد، به طوری که اگر کسی این صد و ده غزل را با دقت با شرح آنها بخواند تا حدودی می تواند تمامی غزلهای حافظ را بفهمد و شرح کند. در اول، وزن هر غزل و بحری که در آن سروده شده، ذکر شده و احیانا در مورد ارزش موسیقایی این وزن نیز بحث شده است. با توجه به مآخذ موجود و دیوان شاعران پیش از حافظ، تا حد امکان شاعرانی که در ان وزن و قافیه غزل یا غزلهایی داشته اند ذکر و مطلع غزلها اورده شده است. در صورتی که شاعری پیش از حافظ یا بعد از او، مضمون بیت او را آورده است، شعر و شاعر آن شعر ذکر شده است. لغات و ترکیبات و کنایه ها و استعارات بر اساس معتبرترین بیت او را آورده است، شعر و شاعر آن شعر ذکر شده است. لغات و ترکیبات و کنایه ها و استعارات بر اساس معتبرترین فرهنگها معنی شده و احیانا معنی خاصی که حافظ از انها اراده کرده است بیان شده است. مفهوم عرفانی لغت، یا بیت، تا آنجایی که به افراط و تفریط کشیده نشود، ذکر شده است. تلاش شده که شعر حافظ با شعر حافظ معنی شود مضمونی را که حافظ در ابیات دیگر آورده است، در کنار بیت مورد نظر ذکر شود تا خواننده توسّع و گستردگی آن و مفهوم و مضمون را در شعر حافظ دریابد
بطور خلاصه شاید بتوان گفت کسی که این کتاب را در دست داشته باشد: اولا- بزرگترین مجموعه متن منسوب به حافظ را که تاکنون جمع آوری شده است (اعم از غزل و غیرغزل) در اختیار دارد. از آن گذشته در مورد هر شعرتمام (اعم از غزل و غیر غزل) بزرگترین عده ابیات مختلف منسوب به آن در دسترس او خواهد بود. ثانیا- در این کتاب هر کلمه در هر شعر (اعم از غزل و غیر غزل) مورد مقایسه با همه قرائتهای علی البدل که در منابع دوازده گانه مولف برای آن ضبط شده بود قرار گرفته و تا آنجا که قضاوت مولف یاری میکند صحیح یا لااقل اصح تشخیص داده شده است. ثالثا- همه اشعار این مجموعه اعم از غزل و غیر غزل به سه گروه اصیل و مشکوک و مردود تقسیم شده اند. بالنتیجه خواننده میداند که گزارش تحقیقی مولف درباره اینکه مثلا فلان غزل یا قصیده یا رباعی متعلق به حافظ است یا نیست از چه قرار است.
رستم و اسفندیار برجستهترین، نیکترین و مهمترین پهلوانان شاهنامهاند؛ از اینرو برخورد این دو یل از وزن و حساسیت خاصی برخوردار است. اسفندیار شاهزادهای جوان است، با چشم به تختی که شایستگی آن را دارد. او برخلاف گشتاسب، نه یک موجود آزمند و متزلزل و فریبکار، بلکه دلاور شکستناپذیر و مقدسی اس تکه برای نیکترین دینها و اندیشهها شمشیر زده است. رستم در مقابل او، پهلوان قرون و ابرمردی است که تبلور تکاپو و رنج مردانه یک تبار است. در این کتاب افزون بر مقدمه، سه مقاله پیرامون رستم و اسفندیار و همچنین متن آن از روی نسخه شاهنامه چاپ مسکو آمده است.
سیالکوتی در این کتاب که آن را در اواخر دوره صفویه نگاشته، کوشیده تا اصطلاحات عامیانه و محاورهای و لغاتی که در ادبیات معاصر دوره او یعنی شعر سبک هندی وجود داشته و عمدتاً در فرهنگها به آن معنی ثبت و ضبط نشده بود، یکجا گردآوری کند. او معانی را به کمک پرسش از ایرانیان و گاهی رجوع به فرهنگها استنباط میکرد و شواهدی از ابیات شاعران را برای تأیید معنا در ذیل لغت میآورد. افزون بر ارزشهای زبانی و ادبی، کتاب به لحاظ ارزشهای جامعهشناختی نیز قابل تأمل است.