این کتاب، مجموعهای است مشتمل بر پنج جلسه کنفرانس استاد شهید آیتالله مطهری (ره) که در حدود سال 1350 هجری شمسی در دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران ایراد شده است. استاد مطهری برای شناخت حافظ به دو راه مراجعه به تاریخ و دیوان او اشاره مینماید و ضمناً پنج فرضیه را در باب شخصیت فکری و اشعار او را بررسی میکند. استاد مطهری ضمن عارفانه خواندن اشعار حافظ اصول جهانبینی عرفانی را بیان مینماید.
در این کتاب کوشیده شده تا درباره نکاتی درباره حافظ و شعر او بررسی صورت گیرد؛ از قبیل: بیان روند زندگانی حافظ برگرفته از متون و منابع معتبر علمی و تاریخی با استفاده از اشعار شاعران نوپرداز معاصر؛ نگاهی به ابعاد و زوایای شخصیت حافظ؛ چرایی تفأل به حافظ و چگونگی تفألزدن؛ تدوین فصلی با نام فرهنگ واژگان اشعار حافظ با بیش از دوهزار واژه؛ فراهم کردن فرهنگ اشارات و تعبیرات عرفانی اشعار حافظ با بالغ بر پانصد واژه.
در تدوین این فرهنگ به این نکات توجه شده است: 1. معنی واژهها در طول زمان دگرگون میشود؛ در دیوان حافظ لغات زیادی را میتوان یافت که معنی امروزی آنها با دوره حافظ متفاوت است؛ 2. درباره بعضی از واژهها هرچند نمیتوان گفت معنی امروز با معنی ششصد سال پیش تفاوتی کرده، ولی در پرتو دانش بشر تلقی ما نسبت به آن واژه تغییر کرده است؛ 3. در دیوان حافظ واژههای متعددی وجود دارد که در معانی گوناگون آمده است مثل روان؛ 4. حافظ استاد ایهام است یعنی در یک مصرع از یک واژه معانی مختلفی را در ذهن میآورد؛ 5. در دیوان حافظ واژههایی چند وجود دارد که به دو نوع میتوان آنها را خواند که در هر دو مورد معنیدار است که در این فرهنگ زیر عنوان «دوگانهخوانیها در دیوان حافظ» به آنها اشاره شده است و .... .
ورود اسلام به ایران در پایان سلسلهی ساسانیان باعث تغییر اساسی در فرهنگ و شرایط اجتماعی ایران شد. بهطوری که این ماجرا تقسیمکنندهی تاریخ ایران به دو بخش ایران باستانی و ایران اسلامی است. از آن زمان تا کنون متفکرین ابعاد مختلف این قضیه را بررسی و دربارهی جنبههای مختلف آن قلم زدهاند. کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران نمایندهی دستهای از این تفکرات است که شهید مطهری در آن دغدغهی خود دربارهی هویت ایرانی-اسلامی را شرح داده و به مسئلهی مفهوم ملت ایران در مقابل اسلام، سهم ایرانیان در پیشرفت اسلام و نقش اسلام در شکوفایی ایران پاسخ داده است. کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران از سه بخش بر پایهی سخنرانیهای مطهری شکل گرفته است. بخش اول کتاب با عنوان «اسلام و ملیت ایرانی» شامل سه فصل است که در آن مطهری به شرح مواردی چون فقه و فقاهت، فلسفه و حکمت و عرفان و تصوف میپردازد. هدف او از شرح این موضوعات نشان دادن استمرار فرهنگی در فرهنگ اسلامی است. بخش دوم و سوم کتاب به ترتیب «خدمات اسلام به ایران» و «خدمات ایران به اسلام» نام دارند. در چاپهای بعدی دو بخش دیگر با عنوان «کتابسوزی ایران و مصر» و «فقه و فلسفه و عرفان» با مضمون سهم متفکران ایرانی در علوم مختلف در تمدن اسلامی به کتاب افزوده شد. مطهری در مقدمهی کتاب میگوید: «مسئلهی اسلام و ایران از جانب مستشرقان و برخی از تاریخنویسان ایرانی، تحریف شده و بیشتر بر صرف ایرانیت و تقابل با اسلام متمرکز بوده و اسلام را مساوی با عربی بودن دانسته و بر زدودن گرایشهای اسلامی به بهانهی عربی بودن و مخالف ایرانی بودن اصرار داشتند.»
مسئله کتابسوزی و کتابخانهسوزی توسط اعراب و مسلمانان در جریان فتح دو سرزمین ایران و مصر از مهمترین وقایع تاریخی است که همیشه مورد مجادله مورخین بوده است. شهید مطهری از جمله محققانی است که ماجرای کتابخانهسوزیهای مسلمانان را رد کرده و آن را تحریف دشمنان اسلام در قرن اخیر دانسته است. او در این کتاب کوشیده تا با بررسی اسناد تاریخی و نگاهی علمی به اوراق کتابها و سندهایی که از کتابخانهسوزیها حکایت دارند، تحریفات تاریخی را شناسایی کرده و حقایق را آشکار کند.