«مرصاد العباد» نجمالدین رازی که نام مؤلف خود را در زبان و ادب فارسی و عرفان ایرانی بلندآوازه کرده، بیتردید یکی از متنهای ارزنده زبان فارسی است. این کتاب یادگار جاویدان یکی از پرآشوبترین ادوار تاریخ ایران است که به علت اوج اعتلای فرهنگ اسلامی ایران و کثرت کینهها و بحثهای فکری میان فرق مختلف و جنگهای داخلی و بالاخره هجوم و چیرگی تتار، و فراهم شدن موجبات انقراض خلافت بغداد، اهمیت خاصی دارد که اثر آن همه در لابلای مرصاد العباد منعکس است. این کتاب دربرگیرنده گزیدهای از این کتاب است که در برگزیدن مطالب کوشش شده تا نکتههای ادبی و تاریخی و اجتماعی اصل کتاب در دسترس خواننده قرار گیرد و روش این بوده که ضمن حفظ استخوانبندی اصلی کتاب، آنچه جاذبه کمتری داشت یا مورد درک و پسند همه گروههای خوانندگان امروز نمیتوانست باشد، کنار گذاشته شده است.
عظیمترین شاهکار تاریخی که در عصر مغول به رشته تألیف درآمده و بزرگترین آثار ادبیات ایران کتاب «جامع التواریخ» تألیف خواجه رشیدالدین فضلالله است که شامل خصوصیات زندگانی و احوال مغول و عصر تسلط اینان است. این کتاب به امر غازانخان و اولجایتو در تحت سرپرستی وزیر معروف همدانی در سال 710 هـ.ق فراهم آمده و شامل سه مجلد است: جلد اول در تاریخ مغول، جلد دوم در تاریخ عمومی و عالم بنام اولجایتو، جلد سوم در جغرافیا. جلد سوم گویا از بین رفته یا تألیف نشده است.
«لُغَتِ فُرس» یا فرهنگ اسدی نام واژهنامه مهم و قدیمی است که اسدی طوسی شاعر سرشناس سده پنجم هجری آن را تألیف کردهاست. اسدی در این کتاب برای شرح غالب لغات، شاهد یا شواهدی از شاعران میآورد. ترتیب واژههای این واژهنامه بر پایه حرف آخر آنها است. اسدی همانگونه که خود گفته، این کتاب را برای آن نوشت تا شاعران و نویسندگان پارسیزبان سرزمینهای غربی ایران که با برخی از واژههای بهکاررفته در خراسان و فرارود آشنایی نداشتند بتوانند مشکلات لغوی خود را به یاری این کتاب رفع کنند. این کتاب کهنترین لغتنامه فارسی است که در قرن پنجم قمری تألیف گردیده است. آنچه درباره این کتاب قابل توجه است، این است که دستهبندی لغات در این کتاب به شیوهای است که نشان میدهد هدف از تألیف آن راهنمایی شاعران بوده تا اگر در قافیه شعر محتاج کلمهای شدند و معنی آن را ندانستند، در این کتاب بیابند و استفاده نمایند.
ابوبکر عبدالله بن محمد بن شاهاور اسدی رازی متخلص به «نجم» و معروف به «دایه» از صوفیان بزرگ و نویسندگان مشهور نیمه دوم سده ششم و نیمه اول سده هفتم هجری است. از احوال و زندگی او با وجود شهرتش، آگاهی اندکی در دست است؛ اما موطن وی شهر ری بوده و با خانواده خود در آنجا زندگی میکرده است. اشعار او در درجه دوم نسبت به نثرش قرار دارد. دیوان شعری از وی باقی نمانده و نامی هم از آن نرفته است. اشعار او شامل رباعیات، چند قصیده و غزل و قطعه که 391 بیت میشود، به طور عمده در سه کتاب منثور او به مناسبتهای گوناگون آمده است. تعدادی نیز در کتب تذکره و جنگهای خطی و کتابهای صوفیان به نام او وارد شده است. در این کتاب از آوردن برخی رباعیات و اشعار منسوب که گوینده آنها دقیقا معلوم نیست، خودداری شده است. فهارسی نیز از اعلام اشعار، لغات و ترکیبات، تشبیهات اضافی و مآخذ و منابع کتاب در پایان اشعار اضافه شده است.
کتاب پیش رو مشتمل بر دو رساله رتبة الحیات و رسالة الطیور است که از قرن ششم هجری برجای مانده اند و به قلم یوسف بن ایوب همدانی و نجم الدین رازى، دو عارف نامدار زمان خویش نگاشته شده اند. رساله اول، تنها اثر بازمانده از خواجه همدان است که با وجود حجم اندک آن، درباره زندگانى انسان و درجات مختلف آن، معنا و کیفیت قابل تاملی ارائه می کند. رسالة الطیور متنی خیالى و تمثیلى با بیان رمزی از زبان مرغان است و نمونه ای از نثر فارسى پیش از حکومت مغولان به شمار می آید. مقدمه مصحح، شرح حالی از خواجه یوسف همدانی، متن رتبة الحیات در قالب پرسش و پاسخ، مقدمه ای در رابطه با رسالة الطیور و متن آن، مطالب کتاب حاضر را تشکیل می دهند که توسط محمدامین تصحیح گردیده است. این اثر در سال 1362توسط انتشارات توس در دسترس علاقمندان قرار گرفت.