کتابخانه مجازی ادبیات

رساله «یک کلمه» مهم‌ترین اثر میرزا یوسف‌خان تبریزی معروف به مستشارالدوله، رجل سیاسی و روشنفکر عهد ناصرالدین شاه قاجار، به احتمال زیاد نخستین اثر برجای‌مانده از جنبش روشنفکری دینی به زبان فارسی است. مستشارالدوله در این رساله می‌کوشد تا نشان دهد اصول تجدد و تجددخواهی در زمینۀ نهاد سیاست و قانون‌گذاری نه‌تنها با تعالیم و احکام دین اسلام ناسازگاری ندارند، بلکه به‌آسانی از این تعالیم و احکام استنباط و استخراج و استنتاج می‌تواند شد. در پایان کتاب نوشتارهایی متفرقه از مستشارالدوله آورده شده است.

ادبیات زمینه‌ساز مشروطه در قلمرو نثر و نظم با نویسندگان و شاعرانی چون: میرزا فتحعلی آخوندزاده، عبدالرحیم طالبوف تبریزی، زین‌العابدین مراغه‌ای، «حاج سیاح»، میرزا علی اكبر طاهرزاده صابر، میرزا آقاخان كرمانی، «ادیب الممالك فراهانی»، «ایرج میرزا» و به هنگام در گرفتن امواج نهضت با تصانیف «عارف قزوینی» و برخی منظومه‌های او قدم به عرصه گذاشت. ادبیات مشروطه را در قلمرو نثر و نظم می‌توان مورد بررسی قرار داد. در این کتاب و در دو فصل به گونه‌ای اجمالی به بررسی آراء و آثار این افراد پرداخته شده است.

انقلاب مشروطیت ایران همانند سایر انقلابات بزرگ سبب ایجاد مجموعه‌ای از نهادها و ارگان‌های دموکراتیک و انقلابی مانند قانون اساسی، مجلس شورای ملی، مطبوعات آزاد و انجمن‌ها گردید که بی‌تردید باید آنها را مهمترین دستاوردهای این تحول بزرگ سیاسی و اجتماعی بدانیم. در این زمینه انجمن‌های صدر مشروطیت نه تنها یکی از اصیل‌ترین و بدیع‌ترین پدیده‌های این دوره پرحادثه از تاریخ ایران، بلکه نشان‌دهنده گستردگی ابعاد نهضت ضداستبدادی و آزادیخواهانه مردمی هستند که پس از گذراندن چند هزار سال در کابوس استبداد کهنسال ایرانی برای اولین بار به صحنه مبارزات فعال سیاسی و اجتماعی کشانیده شده‌اند و به صورتی مستقیم و بلاواسطه تمایل آشکاری به مشارکت در حیات سیاسی کشور از خود نشان می‌دهند. به نوشته روزنامه حبل‌المتین تا حدود یک سال و نیم بعد از اعلان مشروطیت در سراسر ایران و نقاطی که ایرانیان در آن به سر می‌بردند، بیش از هزار انجمن تاسیس گردید پیدایش خودجوش (بدون نقشه و برنامه) انجمنها و اقبال بی‌سابقه مردم ایران به آنها شاهدی انکارناپذیر از عزم آنها به دخالت در سرنوشت خود و مشارکت در امر اداره کشور است.