در این کتاب ابتدا با نگاهی گذرا به گذشتهای نهچندان دور، تصویری از شعر دوران صفوی و بازگشت به دست داده شده و به چشمانداز دوره بیداری در آغاز دوره قاجار رسیده شده است. در این بخش از چگونگی حکومت استبدادی ایران، جنگهای ایران و روسیه، نفوذ کشورهای بیگانه، رواج روزافزون فقر و پریشانی میان مردم تا عواملی چون چاپ، روزنامه و روزنامهنگاری، آشنایی روشنفکران به زبانهای خارجی و ترجمه کتابها و آثار آنان و سرانجام آنچه مایه بیداری جامعه ایرانی شد و آن را تا آستانه انقلاب مشروطیت کشید، سخن رفته، چه چنین رویدادهایی مایه اصلی و تردیدناپذیر پدیدآمدن ادبیات انقلابی و سرانجام انقلاب ادبی قرن معاصر بوده است. پس از بررسی کوتاه اینگونه پدیدهها و چگونگی انقلاب مشروطه و پیامدها آن، شرح حال و نمونههایی از آثار نامآوران شعر دوران انقلاب و تأثیر آن در شعر معاصر فارسی، پیش چشم بوده و دگرگونیهای شکل و مضمون، بهویژه چگونگی راهیافتن طنز انتقادی اجتماعی در پهنه شعر و تجدید حیات ترانهسرایی و سرانجام تجدد ادبی سنجیده و جایگاه هر یک بازنموده شده است. در ادامه به شعر هر دوره به طور جداگانه نگریسته شده و به شرح حال و بررسی آثار شاعران پرداخته شده است.
کتاب حاضر اشعاری از ناظم حکمت است که به همراه زندگی نامه ایشان در سال 1359 توسط انتشارات بامداد به چاپ رسید.
در این مجموعه مولف نگاهی کلی اما در عین حال کلیدی دارد به نثر و نظم پارسی از آغاز تا معاصر، به گونهای که خواننده ضمن آشنایی با نمونههای ادب پارسی تا حدودی با چگونگی تحول آن نیز در طول زمان آشنا میشود. مولف در این بررسی از تقسیم بندی متداول ادبیات کلاسیک ایران در محدوده سه سبک خراسانی، عراقی و هندی و یا تکیه بر مقاطعی به نام "بازگشت ادبی" عدول کرده است. نثر پارسی را در سه مقطع از آغاز تا دوره انحطاط (قرن چهارم تا نیمه دوم قرن هفتم ه.ق)، از دوره انحطاط تا نهضت مشروطه (نیمه دوم قرن هفتم تا قرن سیزدهم)، و از مشروطه تا معاصر (تا سقوط سلطنت پهلوی) بررسی کردهام و شعر در چهار مقطع یعنی از آغاز تا اواسط قرن ششم هجری، از اواسط قرن ششم تا قرن یازدهم، از قرن یازده تا نهضت مشروطه و از نهضت مشروطه تا معاصر (سقوط سلطنت) کندوکاو شده است. و شعر معاصر هم در بررسی در سه دوره استبداد بیست ساله (1300-1320)، از 1320 تا 28 مرداد 1332 و از 28 مرداد تا سقوط سلطنت را در بر میگیرد. کتاب یکم نظم و نثر فارسی را تا مقطع مشروطه دربرمیگیرد.
ذکره در لغت به معنای «به یاد آوردن»، «پند دادن»، «یادگار»، «یادداشت» و «کتابی که در آن احوال شعرا نوشته شده باشد» آمدهاست. در تمام کتب ادبی فارسی پیش از زمان صفویه (غیر از تذکره ی دولتشاه سمرقندی)، کلمه ی تذکره به معنای یادگار، یادداشت و یادآوری به کار رفته و بهتدریج در دوره ی صفویه به کتابی که حاوی شرح حال و آثار شعرا است اطلاق شدهاست. بعد از عصر صفوی در تمام تذکرههایی که در ایران تألیف شده، کلمه ی تذکره به معنای «تذکره الشعرا» ؛ یعنی کتابی که در آن ترجمه ی احوال و نمونه ی اشعار شعرا باشد ، آمدهاست و امروزه نیز به همین معنا به کار میرود. تذکره کتابی است که در آن شرح حال و آثار یک شاعر، یا عدهای از شعرا آمده باشد. معمولاً تذکرهنویس علاوهبر معرفی شاعر و نقل اشعار او، به شرح حال وی نیز پرداخته و گاه درباره ی آثار و اشعار او به بحثی انتقادی میپردازد. بحث از چیستی شعر، بحث دشوار و به اعتباری غیر ممکن می باشد چراکه تا کنون که به اندازهء عمر آدمی- که از پیدایش شعر می گذرد- تعریف جامع و مانعی از آن صورت نگرفته است برای همین تعدادی آمده اند بسیاری از آثاری را که به زعم سر ایندگان آن، شعر محسوب می شده اند، از قلمرو شعر بیرون ساخته اند، و برخی بر عکس؛ آثاری را که سرایندگان آن، آنها را در قالب نثر ارائه داده اند، شعر به شمار آورده اند؛ و بعضی هم تفکیک مرز شعر و نثر را کار نادرست خوانده اند.
بحث آغازین کتاب درباره "عشق "است که از آن به مثابه موهبت الهی و دست مایه عرفان یاد شده است .در پی آن، دیدگاههای فلاسفه یونان کهن، نیز روان شناسان و عارفان نامآور پس از اسلام همچون حلاج، بایزید، احمد غزالی، و عین القضات در خصوص عشق تحلیل میشود .مبحث بعدی کتاب درباره شناخت منابع شرقی و غربی عرفان است و از این رهگذر، مسیر آن از بودا و زردتشت تا افلاطون و پلوتن و حکمای اسکندریه، همچنین عرفان یهودی و مسیحی و ماندایی به تفصیل پی گرفته شده است .در بخش مربوط به "تصوف اسلامی "شکلگیری آن در قرن دوم هجری شرح و تحلیل شده افزون بر آن، فرق میان عرفان و تصوف، سیر تصوف از آن هنگام تا قرن نهم هجری (دوران کمال رواح آن) باز نموده شده و از بزرگان و مشایخ این قرون به اختصار سخن رفته است .بخش دوم کتاب (جلوههای عشق و عرفان در شعر فارسی) اشارتی است به زندگی شاعران عارف که با نمونههایی چند از سرودههای آنان فراهم میآید .