کتابخانه مجازی ادبیات

بسیاری از پژوهش‌های ادبی، با روش‌های گوناگون به بررسی و تحلیل یک یا چند متن از متون ادبیات فارسی می‌پردازند. در این میان نکته‌ای که چندان مورد توجه قرار نمی‌گیرد، مساله گزینش متن است؛ چنانکه اغلب آن را به عنوان ماده پژوهش، امری جدا از چهارچوب نظری و روش‌شناسی تحقیق در نظر می‌گیرند. این در حالی است که نگاهی جدی و مسأله‌وار به گزینش متن می‌تواند نتایجی در جهت تقویت وجوه پژوهشی تحقیق به همراه داشته باشد. مقاله حاضر نیز با هدف نشان دادن اهمیت این مسأله به عنوان مؤلّفه‌ای روش‌شناختی در مطالعات ادبی نگاشته شده است. به نظر می‌رسد تأکید بر وجوه روش‌شناختیِ گزینش متن، در گرو آگاهی پژوهش‌گر از نسبت متن مورد نظر با دیگر متون و شباهت‌ها و تفاوت‌های آنها با یکدیگر است. این تلقی از سویی نشان دهنده ابتناء پژوهش بر آگاهی‌ها و پیش‌فرض‌های محقق، و از سوی دیگر نمایان‌گرِ نقش متن و گزینش آن در شکل‌گیری بنیان‌های نظری و نتایج تحقیق است.

نوشتار زنانه از نیمه دوم قرن بیستم، به عنوان یکی از شاخه‌های نقد فمنیستی مطرح شد. طرفداران این نظریه در آغاز، با تأسّی از اندیشه‌های متعصبانه این جنبش، نوشتار زنان را در مقایسه با کلام مردان، از ‏منظر تضاد بررسی کردند و در‏ پی آن بودند که زبانی ویژه زنان خلق کنند؛ پس‏از آن، با کم‌رنگ شدن تعصب‌ها و رد نظریه نخست، این ویژگی‌ها از ‏منظر تفاوت بررسی شد. از این نظر، زنان به دلیل روحیات و احساسات خاص خود، دارای زبانی با ویژگی‌هایی هستند که در کلام جنس مخالف دیده نمی‌شود و ‏یا کمتر مجال ظهور می‌یابد. نظریه‌پردازان این حوزه، با بررسی انواع مختلف آثار زنان، به‏‌ویژه در ادبیات و از‏ منظر واژگان، جمله‏‌ها و موضوعات، این تفاوت‌ها را بیان کردند. کتاب دا که در سال‌های اخیر، در نوع ادبی خاطره ـ داستان و در‏حوزه ادبیات دفاع مقدس نگاشته شده، از ‏جمله آثاری است که به سبب دارا‏بودن راوی و نگارنده زن، از این ویژگی‌ها بهره‌مند است. در این مقاله، بر‏آنیم که با بیان مهم‌ترین این مؤلفه‌ها، کار‏کرد آنها را در کتاب دا نشان دهیم و اثبات کنیم که اگر‏چه نقل خاطره‌های حول محور جنگ سبب شده است از حضور این ویژگی‌ها در اثر کاسته شود، همواره با اثری سر‏و‏کار داریم که نوشتار زنانه را در ذهن تداعی می‌کند.

با وجود اختلاف نظرهای مختلف و متعدد مفسران و منتقدان بوف کور، می‌توان گفت همه آنها بر این قول اتفاق نظر داشته‌اند که دو پاره بوف کور به نوعی تکرار یکدیگرند. علاوه بر این، می‌شود گفت تقریبا قریب به اتفاق اکثر این شرح‌ها با استفاده از نقد روان‌شناختی به تحلیل اثر پرداخته‌اند. در حالی که نگارندگان با عنایت به دو نکته یادشده تلاش کرده‌اند با تحلیل استعاره‌های مفهومی‌ای که هدایت در این دو قسمت به کار برده، از طریق «نظریه استعاره مفهومی» فراتر از استدلال‌های روان‌شناسانه‌ای که ناقدان این اثر داشته‌اند به کشف شباهت‌ها و تفاوت‌های این د قسمت بپردازند تا در نهایت به نگاهی جدیدتر و متفاوت با آنچه تاکنون ذکر شده، دست یابند و ثابت کنند که هدایت با وجود کاربرد شباهت‌های فراوان در این در پاره، بینش‌های متفاوتی را در هر یک دنبال می‌کرده است.

روايت‌شنو يكي از چهار نقش اصلي در روايت (نويسنده واقعي، خواننده واقعي، راوي و روايت‌شنو) است؛ از اين‌رو آگاهي از آن به شناخت ويژگي‌هاي متن روايي منجر مي‌شود. پرسش مقاله حاضر اين است كه تاثير علايق و واکنش‌هاي مخاطب در بسط داستان و نحوه گسترش پيرنگ چگونه است؟ و روايت‌شنو چه نقش‌هاي ديگري در روايت دارد؟ روايت‌شنو در مثنوي بسيار آشکار است؛ راوي مستقيم او را مورد خطاب قرار مي‌دهد و مخاطبي است که اقتدار دارد و از راه نظرها و پاسخ‌‌هاي واقعي ادراک مي‌شود. بنابراين، نقشي تعيين‌كننده در روايت دارد تا جايي كه سوال‌ها، پاسخ‌ها و کنش‌هايش حتي مي‌تواند مسير پيرنگ را تغيير دهد. به طور كلي، چهار نقش منحصربه‌فرد و مهم را مي‌توان براي روايت‌شنوي مثنوي برشمرد كه در اين مقاله به بررسي اين نقش‌ها مي‌پردازيم.