کتابخانه مجازی ادبیات

قابوس‌نامه یکی از آثار ارجمند زبان فارسی در قرن پنجم هجری است. به همان اندازه که وسعت معلومات نویسنده در رشته‌های گوناگون خواننده را به اعجاب می‌افکند، صداقت و صراحت گفتارش در دل اثر می‌گذارد و نیز ژرف‌بینی‌ها و نکته‌سنجی‌های خردمندانه وی و حکایات و روایات آموزنده‌ای که گاه به مناسبتی در بعضی ابواب می‌آورد، همه خواندنی و آموختنی و به‌خاطر سپردنی است. نویسنده این کتاب امیر عنصرالمعالی که دختر سلطان محمود غزنوی همسرش بوده، از او پسری به نام «گیلانشاه» داشته است و این کتاب را در 44 باب برای پسر خود، گیلانشاه نوشته و خواسته بدین وسیله حاصل تجربیات خود را در اختیار فرزندش بگذارد و او را راهنمایی کند و مسائل مختلف زندگانی و هنرها و پیشه‌های گوناگون آن زمان را بدو بیاموزد.

کتاب نسخه ای از قابوسنامه تالیف امیر عنصر المعالی کیکاوس بن اسکندر بن قابوس بن وشمگیر بن زیاراز خاندان زیاری است که در قرن چهارم و پنجم در گرگان و گیلان و طبرستان و قسمت بزرگی از نواحی مرکزی و غربی ایران فرمانروایی داشتند. قابوسنامه تاکنون به زبانهای ترکی، عربی، فرانسه، انگلیسی و آلمانی ترجمه شده و اصل فارسی آن چندین بار در ایران و هندوستان به چاپ رسیده است. ازآن جمله چاپی است به کوشش آقای سعید نفیسی و ماخذ آن نسخه‌ای است که در سال 750 ه ق کتابت شده است. اما این ماخذ نسخه ای است مکتوب در سال 614 که در یکی از کتابخانه های ترکیه ضبط است و نسخه عکسی آن در کتابخانه دانشگاه تهران موجود است. نسخه های مختلف قابوسنامه به حدی با یکدیگر در کلمات و عبارات اختلاف دارد که قابل مقایسه نیست. اما این نسخه که اینک برگزیده ‌ای از آن منتشر می شود، هم از جهت قدمت کتاب بر همه نسخه‌های دیگر رجحان دارد و هم از نظر صحت و اصالت عبارات.

اين مقاله، با تحقيق و تفحص در مثنوي معنوي، ديوان شمس، خمسه نظامي، ديوان خاقاني، بوستان سعدي و تمامي آثار منظوم عطار فراهم آمده است؛ بدين ترتيب که ابتدا، ابياتي را که به نحوي با طب ارتباط داشته استخراج کرده، سپس با مراجعه به کتب معتبر طب قديم، اطلاعات مربوط به هر بيت را جمع آوري نموده‌ايم. ذکر اين نکته لازم است که در برخي ابيات، خواص طبي يک ماده و يا گياهي دارويي مورد نظر شاعر بوده است و در برخي ديگر، صحبت از نوعي بيماري، عوامل و علايم آن و يا شيوه درمان آن مرض به ميان آمده است و در بعضي موارد نيز با مسايل متفرقه طب روبه رو هستيم. گفتني‌ها در اين نوشتار، تحت چهار عنوان کلي: «طب و درک مفاهيم شعر»، «طب و تصوير آفريني»، «طب و تمثيل» و «طب و مضامين شعر» به بيان در آمده است.

اين نوشتار، به بررسي و تحليل «درگذشت» شخصيت‌هاي تاريخ بيهقي و بحث درباره مسائل پيرامون آن اختصاص دارد. همان گونه که نقش آفرينان اين تاريخ از لحاظ شخصيتي با يک ديگر متفاوتند، مرگ و درگذشت آنان نيز از جهات مختلف چون حساسيت، کيفيت و پيامدهايي که بدنبال دارد، از يک ديگر متمايز است. در بخش نخست: «مرگ‌هاي ويژه و حساس»، «مرگ‌هاي معمولي»، «مرگ‌هاي حماسي» و «مرگ‌هاي سياسي مذهبي» مورد بررسي قرار مي‌گيرد. در بخش دوم از «شيوه‌هاي مرگ» اشخاص در تاريخ بيهقي سخن مي‌رود. «قتل»، «مرگ طبيعي»، «مرگ مفاجات» و «مرگ نامعلوم»، عناوين قسمت‌هاي مختلف اين بخش است. بخش سوم دربرگيرنده دو مرحله است: «شخصيت‌ها پيش از مرگ» و «شخصيت‌ها پس از مرگ». بخش چهارم به ذکر و شرح ملزومات مرگ هم چون «وصيت»، «تدفين» و «تعزيت» و بخش پنجم به موضوع «مرثيه» اختصاص يافته است.