افسانه سلتی تریستان و ایزوت که حدوداً صد سال پس از منظومه ویس و رامین فخر الدین اسعد گرگانی به نظم درآمده است، از شاهکارهای ادب عاشقانه قرون وسطی در شمال فرانسه و انگلستان و ایرلند محسوب میشود. این افسانه ظاهراً در ابتدا به صورت روایتی شفاهی در میان تروبادورها رایج بوده است. «قدیمترین اثری که از این مجموعه به جا مانده از شاعری به نام برول است که در حدود سال 1150 میلادی(541 هـ.ق) آن را به رشته نظم کشید و اندکی بعد، یعنی در حدود سال 1170 میلادی (561 هـ.ق)، شاعر دیگری به نام توماس به نظم آن پرداخت، اما هیچ یک از این دو منظومه به صورت کامل در دست نیست. از منظومه برول سه هزار مصراع و از توماس نیز قریب همین مقدار باقی است و قسمت اولِ هر دو منظومه افتاده است» که البته «از روی ترجمه آلمانی منظومه توماس میتوان قسمتهای افتاده داستان را دریافت و نقص آن را رفع کرد». این داستان نخستین بار در سال 1334 به قلم پرویز ناتل خانلری از روی متنِ بازنویسی شده ژورف بدیه به فارسی ترجمه شد. بدیه از متخصصان ادبیات قرون وسطی در اواخر قرن نوزدهم بود که با استفاده از متون برول و توماس و با بهرهگیری از ذوق و تخیل خود به بازنویسی داستان به زبان فرانسه پرداخت. ترجمه دیگر این داستان را فریده مهدوی دامغانی در سال ۱۳۸۳ از روی متن بازنویسی شده رنه لویی ارائه کرده که از ترجمه قبلی اندکی مفصلتر است. طرحِ اصلیِ یکسان و برخی حوادث مشترک تریستان و ایزوت با ویس و رامین باعث شده است که، با توجه به تقدم زمانی ویس و رامین، محققانی چون ر. زنکر، هرمان اته، یان ریپکا و پیر گاله منظومه ایرانی را الگوی افسانه اروپایی بدانند. ازآنجاکه زنان نقشآفرینان اصلی هر دو منظومهاند، در این مقاله کوشش شده است که با بررسی زمینههای شکلگیری عشق به ایشان و نیز بررسی و مقایسه تطبیقی شخصیتهای مؤنث دو داستان، وجوه اشتراک و افتراق این دو افسانه و تفاوتهای فرهنگیِ زمینهساز آنها بهتر مشخص شود.
کسانی که در ادب فارسی از روی صدق و تانی و نه از سر هوی و تمنی، تاملی مستمر و بی وقفه به منظور کشف اصول و موازین حاکم بر ادب و فرهنگ ایران داشته اند، نیک می دانند که از جمله مظاهر توانایی شگفت آور سخن سرایان بزرگ و افسونگر فارسی زبان، آنست که با قدرت استفاده از قانون تجرید و تعمیم ذهن خلاق و آفرینشگر خویش، بخوبی توانسته اند با رویت مناظر در صحنه حیات و اندیشه در کار روزگار و ژرفکاوی در پدیده های گیتی و ترکیب آن ها با یادها و خاطره ها و خوانده ها و شنیده ها و در یک کلام دانسته ها آمیزه ای از عبرت و حکمت پرداخته و با عرضه دستاوردهای تامل و تجربه در قالب سخنان منظوم و منثور خوانندگان آثار خویش را از چشمه سار زلال ذوق سلیم خود سیراب ساخته و قریحه جمال پرست آن ها را نوازش داده، آدمیان را از زادگان طبع جویای کمال خویش برخوردار و کامیاب گردانند...
منظومه ویس و رامین از شاهکارهای ادب فارسی و سروده فخرالدین اسعد گرگانی شاعر قرن پنجم هجری است. این داستان عاشقانه منظوم در حدود ۹۰۰۰ بیت دارد که در بحر هزج مسدس محذوف یا مقصورسروده شده است. چنان که از شواهد و قراین بر میآید فخرالدین اسعد گرگانی این اثر را از متنی پهلوی به شعر فارسی برگردانده است که در این ترجمه با آرایش کلام و به کاربردن صنایع لفظی و معنوی شاهکاری عظیم خلق کرده است.
ادیبان کُرد همواره شعر فارسی را به دیده اعجاب و تحسین نگریسته و از آن متأثر بودهاند. نمودهای گوناگون این تأثیرپذیری را در قالب تضمین، ترجمه و صورخیال مشابه و مضامین مشترک میتوان دید و از این میان، شعر حافظ بیش از دیگر اشعار مورد توجه ایشان بوده است. در این مقاله پس از مقدمهای درباره تأثیرپذیری ادیبان کُرد از شعر فارسی، به ناری، شاعر عار فمسلکی که در همین سدههای اخیر میزیسته، پرداختهایم. برای ترسیم خطوط چهره حافظ در دیوان شاعر کُرد، ابتدا به سراغ موضوعات و مضامین و مفاهیم مورد علاقه دو شاعر رفته و در نهایت چهار مخمس ناری، که در آنها غزلیات حافظ را، تضمین کرده است، بررسی کردهایم.
كتاب تاريخي ـ ادبي «تاج المآثر» يكي از كهنترين منابع تاريخ غوريان است كه مولف آن خود در دستگاه حكومت غوريان هند ميزيسته است. تاج المآثر، كه در سال 602 هجري قمري به رشته تحرير درآمده، افزون بر اهميت تاريخي از اهميت ادبي بسياري نيز برخوردار است. اين كتاب با بهرهگيريهاي فراوان از صنايع ادبي و استشهادهاي بسيار به اشعار تازي و پارسي از كتابهاي پيشرو نثر فني فارسي به شمار ميرود و به نوبه خود در آثار پس از خود تاثير قابل توجهي داشته است. متاسفانه با وجود ويژگيهاي منحصر به فرد اين كتاب تاريخي ـ ادبي كهن، تاج المآثر تاكنون در ايران به چاپ نرسيده و تحقيق مستقلي نيز درباره اين كتاب و نويسنده آن انجام نشده است. كوشش نويسندگان در اين مقاله بر آن بوده است تا ضمن اينكه با ديدي تحليلي و انتقادي ويژگيهاي اين كتاب را مورد بررسي قرار ميدهند، طرحي از زندگينامه مولف را نيز ـ كه در منابع به صورت ناقص و مغشوش ارايه شده است ـ به دست دهند و به سوالاتي در زمينه برخي جنبههاي ناشناخته زندگي او چونان مذهب و تصوف وي پاسخ دهند.