همراه با جستجوي درک عميق متون ادبي و فهم اهدافي که پديدآورندگان آنها دنبال کردهاند، بررسي متون ادبي با هدف افزايش شناخت عوامل موثر در شکلگيري آن (از جمله، عوامل اجتماعي، فرهنگي، سياسي، اقتصادي، بين شخصي و عوامل دروني يا روانشناختي)، به طور روزافزوني مورد توجه قرار گرفته است که مبين ارزش فزاينده آنهاست. بررسي روانپويشي آثار ادبي، مورد رغبت بسياري از محققان است. اما در ادبيات فارسي، شايد بيشترين بررسي از اين نوع، با استناد به آثار يونگ انجام گرفته است. در صورتي که بررسي روان تحليلي متون ادبي، به گستره بسيار وسيعتري از يافتههاي باليني روان شناسان تحليلگر اشاره دارد. پژوهش حاضر از زواياي ديگري به تحليل روان پويشي گلستان سعدي، به عنوان يک اثر معروف در ادبيات فارسي، پرداخته است. با توجه به دشواري قراردادن گستره وسيع تحليل اثر ادبي ظريف و پيچيدهاي مانند گلستان در يک مقاله، گزيدههايي از اين اثر به عنوان بخشهايي مهم، مورد بررسي قرار ميگيرند. حداقل، چهار مدل تفسيري براي گلستان قابل تامل است. اين مدلها، مستقيم، انعکاسي، مخاطب محور و ترکيبي هستند. ديدگاههاي روان تحليلي به گلستان نيز ميتوانند متمرکز بر محتواها يا فرايندهاي قابل دستيابي در آن باشد. همچنين، ميتوان هر يک از بابها را تحليل موضوعي کرد. دستيابي به تحليلهايي از کل کتاب، کار بسيار دشوار، اما ارزشمندي است. اساس گلستان بر چشمانداز به زندگي استوار است که حضور پديده مرگ در آن بسيار پررنگ است. به طور کلي، ميتوان مفاهيم مهمي مانند انحلال تعارضهاي روانشناختي يا تحول روانشناختي را از خلال اين کتاب دريافت.
بوستان، همتای جاودانهی گلستان، با این تفاوت که منظوم است. این منظومهی چهارهزار بیتی همانند گلستان داستان به داستان و مواعظ شیرینی در آغاز یا انجام هر داستان در آن آمده است. وزن این منظومه، همانند شاهنامهی فردوسی (بحرمتقارب) است. این اثر درخشان هممانند گلستان مخاطب عام و خاص دارد و مطبوع هر طبعی است، و بیش از هفتصد سال است که در اقلیم فارسی زبان (علاوه بر ایران، شبه قارهی هند، افغانستان و آسیای میانه به ویژه سمرقند و بخارا و تاجیکستان) در مکتبخانهها و سپس در عصر جدید در آموزشگاهها و مدارس عالی و دانشکدهها کتاب درسی آموزشی است و مهمترین درسی که میدهد درس زندگی است. بوستان مشتمل بر 10 باب است : 1. در عدل و تدبیر و رای 2. در احسان 3. در عشق و مستی و شور 4. در تواضع 5. در رضا 6. در قناعت 7. در عالم تربیت 8. در شکر بر عافیت 9. در توبه و راه صواب 10 .در مناجات و ختم کتاب.
نویسنده در این کتاب کوشیده در ادبیات این مرزوبوم، آسیبشناسی سیاسی کند یا بهنوعی فرهنگشناسی سیاسی کرده است. در واقع این نوشتار در پی بازشناسی فرهنگ سیاسی ایران از راه بررسی ادبیات فارسی است. ادبیات هر ملت آیینهای است که در آن میتوان نیک و بد، اندیشه و آرمان و گوارا و ناگواری را که بر آن ملت رفته است، به تماشا نشست. چند پرسشی که کانون جستارهای این کتاب بوده از این قرار است: مهمترین مؤلفههای فرهنگ سیاسی ایران در ادبیات فارسی چیست؟ آیا این عناصر با توسعه سیاسی سازگاری دارند؟ کدام یک از شرایط و اوضاع سیاسی ـ اجتماعی و تاریخی ایران، در شکلگیری اینگونه فرهنگ سیاسی نقش اصلی را دارا بوده است؟ برای یافتن پاسخ به این پرسشها، به جستجو در دو حوزه ادبیات عامیانه و ادبیات رسمی پرداخته شده است.
عارفان به عنوان یکی از شاخصترین طبقات فکری و فرهنگی در تبیین موضوعات عرفان و تصوف و در بیان تجارب درونی ـ ذوقی خود از شیوه بیان رمزی ـ در سطحی بسیار گسترده ـ بهره جستهاند. در این میان سلطان العاشقین ابن الفارض مصری در دیوان پرآوازه خود ـ که یکی از تأثیر گذارترین آثار عرفانی در شرق و غرب عالم است ـ این شیوه فاخر را به گونهای ممتاز و عمیق به کارگرفته است. هدف نویسنده در این مقاله آن است که ضمن نمودن گوشههایی از اسلوب رمزی ـ ذوقی این دیوان ـ با اختصار ـ بر موضوعاتی چون: سیر تحول رمز، چگونگی پیوستن آن به سمبولیسم، تراسل حواس و گونههای مختلف رمز در دیوان او پرتوی بیفکند.
ابوالعلاء معری (363ـ 449 هـ) شاعر، فیلسوف، ادیب و زبان شناس یکی از نوابغ فکر بشری است. شخصیت ذو ابعاد او در ده قرن گذشته پیوسته یکی از موضوعات بحث برانگیز و دل نشین در میان صاحب نظران حوزههای فوق بوده است، اما درباره شخصیت فلسفی او اتفاق نظر وجود ندارد. بعضی او را حکیم و بعضی فیلسوف میدانند. استاد برجسته طه حسین در این مقاله کوشیده است تا از معری به عنوان یک فیلسوف دفاع کند. او در بحث خود از رشتهای ظریف سخن بمیان میآورد که فلسفه و هنر را به هم پیوند میدهد. از این رو فیلسوفان را هنرمند و هنرمندان را فیلسوف دانسته و در نهایت لقب شاعر فیلسوفان و فیلسوف شاعران را به معری ارزانی داشته است.