کتابخانه مجازی ادبیات

ابن فضلان از دانشمندان مسلمان است كه در سال 259 ه.ق. مى زيست و از طرف المقتدر عباسى به سرپرستى هيئتى برای سفر به كشورهاى روس، اسلاو و بلغار مأمور شد. اين هيئت در پى درخواست بعضى از حكام كشورها براى ايجاد ارتباطات فرهنگى فرستاده شد. سفر هيئت از بغداد تا بلغار يازده ماه به طول كشيد. هيئت مذکور با مشكلات بسيارى روبرو شد و رنج فراوان ديد. در ميان راه با راهزنان برخورد مى كنند و با كوشش و زحمت بسيار، در حالى كه خطر غرق شدن تمام كاروان را تهديد مى كند، از رودخانه مى گذرند و در جاى ديگر با چنان سرماى سختى روبرو مى شوند كه همگى نزديك به تلف مى شوند. با همه اين خطرها و سختي ها و مشقت هاى فراوان، ابن فضلان همواره در ايمان به خدا استوار و در ديانت و پرهيزگارى و اصول اخلاقى پا بر جا بود. او در امانت خيانت نمى كرد و در تمام دوران مأموريت از امر به معروف و نهى از منكر باز نمى نشست و همواره از خدا مى خواست او را از آسيب و آزار مردمى كه در راه با او برخورد مى كردند بركنار كند. اين رساله به قلم شخصى فقيه و با بيانى بسيار سليس و عبارات ادبى و شيوا نوشته شده و نويسنده احساسات حاكى از شادمانى و ترس و وحشت خود را نيز در آن به خوبى مجسم ساخته است. به طورى كه در ميان وقايع و مشاهدات خويش ما را با يك اديب سخن سنج و فقيه و مبلغ دينى روبرو مى سازد. چنان چه او از وظيفه خويش چيزى نمى گفت و در توضيح آن و دادن اندرزهاى دينى و در نهى از منكر اصرار نمى ورزيد، شايسته بود او را در زمره ادبا و داستان سرايان قلمداد كنيم زيرا قلم شيوا و بيان ساده و عبارات سليس و علاقه او به اختصار در كلام و دقت در عبارت پردازى مقام ادبى او را بخوبى نمايان مى سازد. از حيث شيوه نگارش رساله ابن فضلان بيشتر شبيه به داستان است. وى در ذكر ارقام و اعداد تاريخى و مسافات و فاصله ها شيوه جغرافي دانان را به كار نبرده است. مثلاً از درجه طول و عرض جغرافيايى و موقعيت شهرها و ميزان گرما و سرما و مقايسه نقاط با يكديگر چيزى نگفته و از روش جغرافي دانان پيروى نكرده است. ابن فضلان گفتگوهاى خود را با مردمى كه شخصاً با آنها برخورد كرده است به شكل داستان تشريح كرده و اين خود رمز موفقيت او را در تنظيم رساله نشان مى دهد. و بالاخره در اهميت اين رساله بايد گفت كه يكى از مراجع مهم تاريخى كشورهاى بلغار و روس و نقاطى است كه وى به آنجا سفر كرده و به همين سبب خاورشناسان آن را شايان توجه و اهميت مى دانند. راجع به تاريخ تولد و درگذشت و شرح حال ابن فضلان در مراجع تاريخى خبرى ثبت نشده است. فقط ياقوت حموى در معجم البلدان نوشته است: (كان المقتدر بالله قد ارسل احمد بن فضلان بن العباس بن راشد بن حماد مولى اميرالمؤمنين ثم مولى محمد بن سليمان….) از اين رو معلوم مى شود كه ابن فضلان غيرعرب و غلام خليفه بوده و پس از آن مولاى محمد بن سليمان شده است. او در قرن سوم و چهارم هجرى قمرى و در زمان حكومت المقتدر بالله خليفه عباسى مى زيسته است و در دربار خلافت داراى مقام ارجمندى بوده است. به همين جهت از طرف خليفه در سال 259 هجرى به سرپرستى هيئتى به كشورهاى روس و اسلاو و بلغار مأموريت مى يابد تا در پى درخواست بعضى از حكام كشورها براى ايجاد ارتباطات فرهنگى و آشنايى اهالى به امور دينى، ديدارى از كشور آنان داشته باشد. در طول سفر كه از بغداد تا بلغار قريب يازده ماه طول مى كشد، ابن فضلان با حوادث گوناگون برخورد مى نمايد كه كليه مشاهدات و گفتگوهاى خود را در رساله اش ثبت مى نمايد. او با بصيرت و آگاهى به مطالعه اين جوامع مى پردازد. برعكس ديگر گزارش ها كه در مورد مسائل جغرافيايى رقم زده شده، كتاب او صرفاً مسائل اجتماعى را مطرح مى نمايد. قلم او شيوا و بيانش ساده و بى تكلف است. از حيث نگارش رساله اش بيشتر نزديك به سبك داستان نويسى است و موضوعاتى را كه مورد توجه قرار داده و مطالعه كرده و در سفرنامه آورده، آن را در زمره يك تحقيق مردم شناسى قرار مى دهد. اطلاعات متعددى در رساله مربوط به فرهنگ و جامعه است و به همين لحاظ در حيطه كار جامعه شناسى قرار مى گيرد. به عنوان نمونه مباحثى كه درباره خويشاوندى، ارث، قصاص، ازدواج، مهمان نوازى، آداب و رسوم و مراسم كفن و دفن، لباس پوشيدن، خرافات و باورهاى عاميانه و اقتصاد است. عالمان خاورشناس نخستين افرادى بودند كه به ارزش و اهميت اين رساله پى برده و به آن توجه كردند. تا قبل از به دست آمدن نسخه اصلى سفرنامه، كتاب معجم البلدان ياقوت حموى بهترين منبعى بوده است كه داستان هاى ابن فضلان در آن با دقت بررسى شده است. اما بعد از كشف نسخه هاى با ارزش خطى كه در موزه كتب خطى آستان قدس رضوى كشف گرديد، خاورشناسان با بررسى مطالب اين رساله خطى نكات قابل توجهى از آن به دست آوردند. به خصوص از اين نظر كه كشورهاى روس، بلغار و اسلاو در رابطه با گذشته خويش تاريخ مكتوبى نداشته اند، مطالب اين كتاب يكى از مهم ترين مراجع تاريخى و مردم شناسى اين كشورها شمرده مى شود. سفرنامه ابن فضلان از احمد بن فضلان بن العباس بن راشد بن حمّاد با ترجمه ی ابوالفضل طباطبايى توسط انتشارات بنياد فرهنگ ايران و ذیل مجموعه ی منابع تاریخ و جغرافیای ایران زیر نظر پرویز ناتل خانلری در خرداد 1345 در تهران به چاپ رسیده است.