دوره ساسانی از درخشانترین دورههای ایران باستان است که هر چند پیوستگی آن با دوره اسلامی، راههایی را برای بازشناسی بهتر آن پیش روی ما میگشاید ولی از بین رفتن اغلب کتابها و نوشتههای مربوط به آن دوره و نیز پراکندگی بازماندههای آنها در متون عربی نخستین سدههای اسلامی، شناخت دقیق و موشکافانه آن روزگار را دشوار ساخته است. این دشواری در بازیابی تشکیلات اداری ـ سیاسی ـ اجتماعی دوره ساسانی نمود بیشتری یافته، زیرا قسمت عمده منابعی که میتوانست غبار ناشناختگی آن را بزداید از میان رفتهاند و ما تنها میتوانیم به طور غیرمستقیم و با بهرهگیری از کتابهایی که احتمالاً بیواسطه آگاهیهای خود را از متون پهلوی آن روزگار به دست آوردهاند، آگاهی خود را در این باره گسترش دهیم. در این مقاله ابتدا با بهرهگیری از کتابهای تاریخی سدههای آغازین هجری ـ که اغلب به قلم ایرانیان فرهیخته نوشته شده است ـ و نیز برخی از پژوهشهای معاصران، آرایش سپاه و فنون رزمی به کار گرفته شده در دوره ساسانی را بازکاویده و سپس در مقایسه با شیوههای جنگی به کار رفته در داستانهای شاهنامه، همانندیهای آنها را نشان دادهایم. بدین گونه میتوان نتیجه گرفت که شیوههای جنگ و رزم در شاهنامه مانند بسیاری موارد دیگر، برگرفته از فرهنگ دوره ساسانی و سنتهای رایج آن روزگار بوده است.
ویژگی اصلی این پژوهش، کنکاش باستانشناسانه و روانشناسانه دربارهی شخصیتها و فضای اجتماعی و سیاسی داستانهای "شاهنامه" است. به باور نگارنده: "شاهنامه دارای دو بخش است که به طور کامل با هم تفاوت دارند. ویژگیهای ساختی، زبان شناسی، جهانبینی و مانند اینها در هر دو بخش چنان ناهماهنگ و ناهمخوانند که میتوان گفت دارای دو اندیشه، دو استعداد، و دو پسند جداگانه و نایکدستاند. برای نمونه در یک بخش سستی و ناپایداری جهان، بنیان جهانبینی است و در بخش دیگر آزپرستی و زیادهخواهی اساس جهانبینی است و در بخش دیگر آزپرستی و زیادهخواهی اساس جهانبینی نویسنده را میسازد؛ ..... بر این اساس میتوان شاهنامه را بر دو بخش جداگانه بخشبندی کرد بخش نخست از آغاز شاهنامه تا پایان شاهنشاهی (= امپراتوری) کیخسرو به همراه داستان رستم و اسفندیار است که شاهنامهی اصلی نامیده میشود و بخش دوم از آغاز پادشاهی لهراسب تا پایان شاهنامه (بدون داستان رستم و اسفندیار) است که آن را شاهنامه افزوده نام نهادهایم. شاهنامهی افزوده نوشتهی فردوسی است؛ اما شاهنامهی اصلی نویسندهی دیگری دارد که باید برای یافتن نامش در تاریخ و تاریخ ادبیات کاوش کرد. کتابی که پیش رو دارید کوشیده تا این نظر را که کل شاهنامه نوشتهی یک تن نیست به اثبات برساند".
خسرو (کسری) انوشیروان یکی از بزرگترین پادشاهان ایران در عصر ساسانی است که دست به اصلاحات گستردهای در زمینههای مختلف سیاسی، اقتصادی و اجتماعی زد و به عادل «دادگر» در متون مشهور گردید. نام او در متون دورة اسلامی بیش از هر پادشاه دیگر ساسانی به دلیل پندها و اندرزها و یا فرامین و دستورهای شاهانه باقی مانده است. همچنین دستورنامههایی از وی گردآوری شده که به صورت پرسش و پاسخ از او در خصوص مسائل مختلف است. این دستورنامهها از منابع مختلف دورة ساسانی و به زبان پهلوی گردآوری شدهاند و در عصر اسلامی به عربی و سپس در عصر شاهعباس دوم صفوی از عربی، به فارسی برگردانده شدهاند. در جوابهای پادشاه میتوان درایت، سیاستمداری، و عدالت وی را دریافت. این کتاب شامل 173 دستورنامه از وی در قالب پرسش و پاسخ است. از میان مطالب این دستورنامهها میتوان آداب و رسوم آن زمان و شیوة سیاست و حکومت توام با عدالت انوشیروان را دریافت.
داستان رستم و سهراب که از نظر استحکام و ساختار و جوهر انسانی و هنری با بهترین تارژدی های جهان پهلو می زند یکی از داستانهای فرعی شاهنامه است که هرچند در ظاهر کاملا جانبی و منتزع از جریان کلی کتاب به نظر میآید، با این حال در به کمال رسانیدن چهره واقعی رستم و کاووس و حتی پهلوانان کم اهمیت تری نظیر گودرز و گیو و طوس و زواره، از اهمیت والایی برخوردار است و به این تعبیر می تواند در متن حماسه ملی ایران جای گیرد. هرچند اصل داستان از یک ساختار کلی جهانی و نمونه مکرر داستان پردازی پیروی می کند و همانند آن در ادبیات کهن بسیاری از ملل جهان هست؛ با این حال تازگی، کشش و کمال این داستان "قولی است که جملگی برآنند" و این امر می تواند بیش از هر چیز به آفرینش هنری و دست مایه شاعری فردوسی بازبسته باشد...
این کتاب بر آن است تا به شیوهای تحقیقی و مستند به منابع و مدارک مربوط، نشان دهد اولا فرهنگ و شعر و ادب فارسی، در ورای اشارات و تلمیحات و رموز و مظاهر گوناگون، بر چه پشتوانه سرشاری از اندیشه و ادراک تکیه دارد، دوم اینکه روشن کند درک ابعاد هنری و غنای فرهنگی آن بدون اطلاع از این اشارات و کنایهها و اسرار و رموز ممکن نیست. بسیاری از علاقمندان به ادبیات هنگام مطالعه داستان و شعر با شخصیتها، روایتها و مکانهایی که در اثر آمده آشنا نیستند؛ به همین دلیل شاید نتوانند به لایههای عمیقتری از درک داستان دست پیدا کنند. بنابراین مطالعه آثاری همچون این کتاب میتواند روایات نهفته و اصطلاحات ناشناخته را به مخاطب بشناشاند. کتاب به شکل الفبایی طراحی شده و هر توضیح و مرجع موردنیازی به صورت مدخل ارائه شده است. در هر مدخل، مثالهایی از اشعار و متون ادبی ارائه شده تا درک موضوع راحتتر و شیرینتر شود.