کتابخانه مجازی ادبیات

ایران کشور باستانی دوگانه‌باوری است؛ به نظر ارسطو و پلوتارک چنین بود؛ اما دوگانه‌باوری، گونه‌های بسیار دارد. دوگانه‌باوری مانی ژرف‌تر و در جهتی سودای دوگانه‌باوری زردشت است، هرچند ریشه در آن دارد. ایران باستان کشوری دوگانه‌باور بود. کار مهم هر کس که بخواهد نظری، کم‌وبیش درست درباره ایران به دست آورد، پرهیز از باورهای نامعتبر قدیمی است. باید تا آنجا که میسر است، به تاریخ واقعی پرداخت و این کاری است که این کتاب تلاش دارد بر مبنای تشریح بررسی‌های ایران‌شناسان بزرگ دنیا، در باب اندیشه‌های زرتشت و مانی و دیگر پیامبران باستانی ایران عرضه دارد.

این کتاب در دو بخش تدوین شده است؛ بخش نخست دربردارنده ده جستار درباره مانی و مانویت است که این بخش بر اساس موضوع به چهار مقوله اختصاص یافته است: کلیاتی درباره زندگی مانی و سیر گسترش مانویت، تصویر مانی، کشف متون ایرانی در تورفان و پژوهش‌های تورفان؛ پژوهش‌های واژه‌شناختی نگارنده درباره دو واژه سغدی مانوی به منظور دستیابی به نتایج فرهنگی؛ مانی در ادبیات فارسی، نمودار نگاه مؤلف به مانی از دیدگاه ادبیات فارسی؛ ایزدان مانوی به ترجمه دو جستار عالمانه استاد زوندرمان یعنی «جایگاه ایزد مهر در یزدان‌شناسی مانوی» و «روح زنده در جایگاه اغواگر دیوان» اختصاص یافته است. بخش دوم کتاب دربردانده نقد و بررسی مؤلف است از سه کتاب درباره مانی و دین او.

در این مقاله نخست به ارتباط ریشه‌شناسی و فرهنگ‌نگاری پرداخته شده است، که اگر چه مقوله‌هایی مجزایند، می‌توانند در فرهنگ‌نویسی کنار هم قرار گیرند. در واقع هدف این مقاله این است که نشان دهد ریشه‌شناسی در چه فرهنگ‌هایی ثبت می‌شود و اصولاً چه ارتباطی بین این دو وجود دارد. بدین منظور، در خصوص فرهنگ‌هایی که می‌توان در آنها اطلاعات ریشه‌شناسی را ثبت کرد توضیحاتی داده شده است. همچنین به ضرورت ثبت ریشه‌شناسی در فرهنگ نیز اشاره شده است.

در این مقاله، نخست ریشه‏شناسی از‏دید زبان‏شناسی تاریخی تعریف شده است و پس از آن، پیشینه‏ای از ریشه‏شناسی‏های انجام‏شده ذکر گردیده است؛ سپس انواع ریشه‏شناسی شامل عالمانه، شبه‏عالمانه و عامیانه مطرح شده، آن‏گاه، بحث ریشه‏شناسی‌های عامیانه به‏طور مفصّل و همراه‏با مثال‏هایی در حوزه فرهنگی ایران شرح داده‏شده است. این مثال‏ها مربوط به جای‏نام‌های ایران است که به‏دلایل و اغراض گوناگون از‏جمله مسائل و تعصبات قومی وقبیله‌ای ریشه‌های غیر‏ایرانی برای آنها تراشیده شده است. در این مقاله کوشش شده ریشه ایرانی آنها روشن شود. در پایان، هدف از این‏نوع ریشه‏شناسی و دامن‏زدن بدان از‏سوی برخی اقوام ایرانی و نیز پیامد‏های آن به‏بحث گذاشته‏ شده است.