محمدعلی فروغی از نخستين شاهنامهپژوهان معاصر است که با آرای دقيق و اقدامات فرهنگی و اجرايی خود خدمات ارزندهای به قلمرو فردوسیپژوهی انجام داده است. اقدام او در مورد ساختن آرامگاه فردوسی و برگزاری هزاره فردوسی اهميت تاريخی پيدا کرده است. مقالات و سخنرانيهای او راهگشای پژوهندگان معاصر بوده است. وی در مقالههايش به مسائل مهمی، نظير اهميت شاهنامه، مقام فردوسی، عدم انتساب يوسف و زليخا به فردوسی، تعريف وحدت ملی، تلاش برای يافتن سال تولد فردوسی، سال شروع نظم شاهنامه و جز آن پرداخته است. او همچنين کليدهای مهمی برای تصحيح شاهنامه به دست داده که هنوز هم جزو اصولیترين پايههای تصحيح علمی - انتقادی حماسه ملی ايران میتواند محسوب شود. خلاصه شاهنامه فردوسی به انتخاب وی، از زمره کليدیترين و اصلیترين انتخابهای شاهنامه و در گسترش آشنايی با شاهنامه و فردوسی بسيار مؤثر بوده است. در اين مقاله آرای فروغی درباره فردوسی، شاهنامه و تصحيح متن شاهنامه و اقدامات عملی وی بخصوص ساختن بنای آرامگاه فردوسی و برپايی کنگره هزاره بررسی میشود، تا غبار از چهره يکی از نخستين فردوسیپژوهان که نقش بسزايی در روشنشدن زندگی فردوسی و شناخت شاهنامه داشته است، زدوده شود.
ویژگی اصلی این پژوهش، کنکاش باستانشناسانه و روانشناسانه دربارهی شخصیتها و فضای اجتماعی و سیاسی داستانهای "شاهنامه" است. به باور نگارنده: "شاهنامه دارای دو بخش است که به طور کامل با هم تفاوت دارند. ویژگیهای ساختی، زبان شناسی، جهانبینی و مانند اینها در هر دو بخش چنان ناهماهنگ و ناهمخوانند که میتوان گفت دارای دو اندیشه، دو استعداد، و دو پسند جداگانه و نایکدستاند. برای نمونه در یک بخش سستی و ناپایداری جهان، بنیان جهانبینی است و در بخش دیگر آزپرستی و زیادهخواهی اساس جهانبینی است و در بخش دیگر آزپرستی و زیادهخواهی اساس جهانبینی نویسنده را میسازد؛ ..... بر این اساس میتوان شاهنامه را بر دو بخش جداگانه بخشبندی کرد بخش نخست از آغاز شاهنامه تا پایان شاهنشاهی (= امپراتوری) کیخسرو به همراه داستان رستم و اسفندیار است که شاهنامهی اصلی نامیده میشود و بخش دوم از آغاز پادشاهی لهراسب تا پایان شاهنامه (بدون داستان رستم و اسفندیار) است که آن را شاهنامه افزوده نام نهادهایم. شاهنامهی افزوده نوشتهی فردوسی است؛ اما شاهنامهی اصلی نویسندهی دیگری دارد که باید برای یافتن نامش در تاریخ و تاریخ ادبیات کاوش کرد. کتابی که پیش رو دارید کوشیده تا این نظر را که کل شاهنامه نوشتهی یک تن نیست به اثبات برساند".
در این کتاب مولف قصد دارد یاد خیر داشته باشد از کسانی که روی شاهنامه کاری کردند و یا با شاهنامه سر و کاری داشته اند. قصد اصلی تجلیل و یادآوری از مقام و مرتبت کسانی است که به طریقی روی در کار شاهنامه دارند. این مجموعه نوشتههای مختلفی است از استاد باستانی پاریزی در ارتباط با شاهنامه که خود وی تصریح میکند: "در این کتاب من قصد داشتهام یاد خیر داشته باشم از کسانی که روی شاهنامه کاری کردهاند، یا با شاهنامه سر و کاری داشتهاند. قصد اصلی تجلیل و یادآوری از مقام و مرتبت کسانی است که به طریقی روی در کار شاهنامهشناسی، شاهنامه سازها، شاهنامه بازها، هزاره فردوسی، و بنیاد شاهنامه
داستان رستم و سهراب که از نظر استحکام و ساختار و جوهر انسانی و هنری با بهترین تارژدی های جهان پهلو می زند یکی از داستانهای فرعی شاهنامه است که هرچند در ظاهر کاملا جانبی و منتزع از جریان کلی کتاب به نظر میآید، با این حال در به کمال رسانیدن چهره واقعی رستم و کاووس و حتی پهلوانان کم اهمیت تری نظیر گودرز و گیو و طوس و زواره، از اهمیت والایی برخوردار است و به این تعبیر می تواند در متن حماسه ملی ایران جای گیرد. هرچند اصل داستان از یک ساختار کلی جهانی و نمونه مکرر داستان پردازی پیروی می کند و همانند آن در ادبیات کهن بسیاری از ملل جهان هست؛ با این حال تازگی، کشش و کمال این داستان "قولی است که جملگی برآنند" و این امر می تواند بیش از هر چیز به آفرینش هنری و دست مایه شاعری فردوسی بازبسته باشد...
این کتاب بر آن است تا به شیوهای تحقیقی و مستند به منابع و مدارک مربوط، نشان دهد اولا فرهنگ و شعر و ادب فارسی، در ورای اشارات و تلمیحات و رموز و مظاهر گوناگون، بر چه پشتوانه سرشاری از اندیشه و ادراک تکیه دارد، دوم اینکه روشن کند درک ابعاد هنری و غنای فرهنگی آن بدون اطلاع از این اشارات و کنایهها و اسرار و رموز ممکن نیست. بسیاری از علاقمندان به ادبیات هنگام مطالعه داستان و شعر با شخصیتها، روایتها و مکانهایی که در اثر آمده آشنا نیستند؛ به همین دلیل شاید نتوانند به لایههای عمیقتری از درک داستان دست پیدا کنند. بنابراین مطالعه آثاری همچون این کتاب میتواند روایات نهفته و اصطلاحات ناشناخته را به مخاطب بشناشاند. کتاب به شکل الفبایی طراحی شده و هر توضیح و مرجع موردنیازی به صورت مدخل ارائه شده است. در هر مدخل، مثالهایی از اشعار و متون ادبی ارائه شده تا درک موضوع راحتتر و شیرینتر شود.