مسئله مقاله، جستوجوی اطلاعات تاریخ ادبیاتی در منابع تاریخی است. نویسندگان کتابهای تاریخ ادبیات غالباً تذکرهها را به عنوان منبع اصلی خود قرار میدهند، حال آنکه کتابهای تاریخی، به اعتبار موضوعشان و نیز ارتباط مستقیم نویسندگانشان با نهاد قدرت باید به عنوان یکی از منابع درنظرگرفته شوند. مقاله نشان میدهد که برخی چهرههای ادبی که در منابع تذکرهای از قلم افتادهاند، در منابع تاریخی به عنوان شاعر معرفی شدهاند. نیز اختلافنظرهایی میان نویسندگان کتب تاریخی از یکسو با تذکرهنویسان و از سوی دیگر با مورخان ادبی وجود دارد. هرچند ممکن است در بسیاری موارد حق با مورخان ادبی باشد، نمیتوان منابع تاریخی را یکسره کنار گذاشت. منابع تاریخی از جهت «مخاطبشناسی شاعران»، که موضوعی محوری در نظریه تاریخ ادبیات نوین است، نیز حائز اهمیت هستند. گزارشها، قضاوتها و اطلاعات این آثار، به عنوان نماینده و بیانگر ذهنیت مورخان نسبت به نهاد شعر، به خودی خود قابل بررسی است. مقاله در سه بخش اصلی تنظیم شدهاست: شاعران از قلم افتاده، شاعران مضبوط و اختلاف نظر مورخان و نویسندگان تاریخ ادبی درباره آنها و سرانجام چهرههایی که در گفتمانهای مسلط جامعه کلاسیک طبعآزمایی کردهاند، اما کسی آنان را به عنوان شاعر نمیشناسد.
مجموعه حاضر تحقیق و تدوینی است در زمینه "تاریخنگاری "و "منابع تاریخی "عصر صفویه .ابتدای کتاب مبحثی اجمالی است درباره مقوله "تاریخنگاری " که در آن به روند شکلگیری "تاریخ نگاری اسلامی عربی "و "تاریخ نگاری ایرانی"، خاصه ویژگیهای تاریخ نگاری عصر صفویه اشاره شده است . آنگاه منابع تاریخی ایران در عصر صفویه طی قرون دهم و یازدهم و دهههای نخستین قرن دوازدهم هجری قمری در اشکال مختلف معرفی میشود که عبارتاند از :تاریخ عمومی، تاریخ محلی، تک نگاری، تراجم احوال و حسب حالنویسی، تذکرهها و حماسههای تاریخی و نوشتههای اداری که بسیاری از آنها به چاپ رسیده و تعداد زیادی همچنان به صورت نسخه خطی نگهداری میشوند .در ادامه، شرحی از سفرنامهها و آثار مختلف اروپاییان با این ترتیب، فراهم میآید : ایتالیاییها ;پرتغالیها و اسپانیولیها ;انگلیسیها ;هلندیها ;آلمانیها ; فرانسویها ;لهستانیها ;ماموران و سیاحان روسی .سپس منابع مربوط به تاریخ ایران اواخر صفویه و دوران افاغنه، شامل منابع فارسی، ارمنی، گرجی و اروپایی معرفی و شرحی در باب عوامل انقراض صفویه ذکر میشود .منابع هندی، تورانی و ترکی نیز در بخش پایانی منابع و متون صفوی معرفی و بررسی شده است .در بخش دیگری از کتاب، کتاب شناسی توصیفی تحقیقات و نوشتههای جدید درباره سلسله صفویه در دو قسمت فراهم آمده است1 : نوشتههای اصلی شامل نوشتههای فارسی و ترجمه، ماخذ خارجی، پایان نامهها، مقالات فارسی و خارجی، 2 منابع فرعی مشتمل بر منابع فارسی و خارجی و منابع عمومی است .کتاب همچنین شامل این پیوستهاست :اجداد صفویان، نهضت صفویان، خلاصه اقدامات شاه اسماعیل، صفویه پژوهان خارجی، صفویه پژوهان داخلی، فهرست منابع، شجرهنامهها، عکسهایی از شاهان صفوی، نقشههایی از قلمرو صفویان، فهرست اعلام و تکمله .
قبل استعراض الشعر الفارسی لابد من الحدیث عن اللغة الفارسیة مبنیا لجذر الکلمة و نشأتها، منتقلا بعد ذلک الی عرض جذور اللغة الفارسیة و مراحل تطورها و الفباء اللغة الفارسیة و اصول اللغة الفارسیة، واللهجات الفارسیة، ثم ینتقل سماحة المؤلف لتناول الادب الفارسی، ثم ینتقل للتفصیل فی الشعر الفارسی و تاریخه و تطوره خلال القرون الخمسة عشر الهجریة، و لم یغفل عن الشعر الحر و ممیزاته، مختتما البحث بالشعر الحسین الفارسی و ألوانه و بحوره، معرجا علی بعض الشعراء الفرس. و فی الجزء الثانی عرض و تحلیل البحور الشعریة الفارسیة والاوزان الشعریة من خلال الدوائر العروضیة الخمس عشرة مع شرح لکل بحر من بحور هذه الدوائر، مختتماً هذا البحث بموضوع الحاصل من البحور والبحور المهجورة و المصطلحات والاغراض.
داستان رستم و سهراب که از نظر استحکام و ساختار و جوهر انسانی و هنری با بهترین تارژدی های جهان پهلو می زند یکی از داستانهای فرعی شاهنامه است که هرچند در ظاهر کاملا جانبی و منتزع از جریان کلی کتاب به نظر میآید، با این حال در به کمال رسانیدن چهره واقعی رستم و کاووس و حتی پهلوانان کم اهمیت تری نظیر گودرز و گیو و طوس و زواره، از اهمیت والایی برخوردار است و به این تعبیر می تواند در متن حماسه ملی ایران جای گیرد. هرچند اصل داستان از یک ساختار کلی جهانی و نمونه مکرر داستان پردازی پیروی می کند و همانند آن در ادبیات کهن بسیاری از ملل جهان هست؛ با این حال تازگی، کشش و کمال این داستان "قولی است که جملگی برآنند" و این امر می تواند بیش از هر چیز به آفرینش هنری و دست مایه شاعری فردوسی بازبسته باشد...
این کتاب بر آن است تا به شیوهای تحقیقی و مستند به منابع و مدارک مربوط، نشان دهد اولا فرهنگ و شعر و ادب فارسی، در ورای اشارات و تلمیحات و رموز و مظاهر گوناگون، بر چه پشتوانه سرشاری از اندیشه و ادراک تکیه دارد، دوم اینکه روشن کند درک ابعاد هنری و غنای فرهنگی آن بدون اطلاع از این اشارات و کنایهها و اسرار و رموز ممکن نیست. بسیاری از علاقمندان به ادبیات هنگام مطالعه داستان و شعر با شخصیتها، روایتها و مکانهایی که در اثر آمده آشنا نیستند؛ به همین دلیل شاید نتوانند به لایههای عمیقتری از درک داستان دست پیدا کنند. بنابراین مطالعه آثاری همچون این کتاب میتواند روایات نهفته و اصطلاحات ناشناخته را به مخاطب بشناشاند. کتاب به شکل الفبایی طراحی شده و هر توضیح و مرجع موردنیازی به صورت مدخل ارائه شده است. در هر مدخل، مثالهایی از اشعار و متون ادبی ارائه شده تا درک موضوع راحتتر و شیرینتر شود.