کتابخانه مجازی ادبیات

روضة الواعظين اثر محمد بن حسن بن على بن احمد فتال از مفسران و متكلمان و واعظان نام آور شيعه در قرن پنجم و دهه اول قرن ششم هجرى است كه توسط آقاى محمود مهدوى دامغانى در قرن معاصر به فارسى ترجمه شده است. كتاب حاضر پيرامون شرح حال چهارده معصوم نوشته شده است. این کتاب که به گفته خود فتال در باره اصول و فروع دین و زهد و مواعظ نوشته شده است از جهتی شبیه امالی هایی است که پیش از آن تألیف شده است، با این تفاوت که پیوستگی موضوع سخن در آن کاملا رعایت شده است، از جهتی هم شبیه احیاء علوم الدین غزالی است. این کتاب نود و شش مجلس است. سه مجلس اول در باره ماهیت عقل و فضل آن و معرفت خداوند و شگفتی هایی است که بر بزرگی خداوند دلالت دارد. مجالس چهارم تا ششم در باره نبوت است. از مجلس هفتم تا یازدهم مباحث مربوط به حضرت امیر المؤمنین طرح شده و مجلس دوازدهم در باره ایمان حضرت ابو طالب و شرح حال فاطمه بنت اسد است. مجالس سیزده تا شانزده شرح حال و مناقب حضرت زهرا (ع) است و از مجلس هفدهم تا سی و یکم شرح حال و مناقب ائمه اطهار بررسی شده و در مجالس دیگر فروع دین و امور اخلاقی طرح شده و با مراجعه به فهرست اجمالی کتاب که در اول هر جلد آمده است از آن می توان آگاه شد.

در اين گفتار با مقايسه كتاب اصول العشره اثر شيخ نجم الدين كبري و كتاب اربعين حديث اثر امام خميني، برخي از زواياي فكري و روحي اين دو عارف سترگ بازگو شده است. با وجود واقعيت انكارناپذير 7 قرن فاصله زماني و تفاوت آشكار در شيوه آموزشي، حوزه تحصيلي و مشرب سلوكي اين دو بزرگ، باز هم به نقاط مشترك و وجوه متشابه چشمگيري بين اين دو بزرگ، باز هم به نقاط مشترك و وجوه متشابه چشمگيري بين اين دو پير شيخ پرور و ولي تراش بر مي‌خوريم. مهمترين اصول مشترك در مسلك عرفاني اين دو عبارتند از: توبه، توكل، زهد، قناعت، عزلت، ذكر، توجه الي الله، صبر، مراقبه و رضا. نكته ديگر اين كه هر دو براي اصول مورد نظر معتقد به مدارج و مراحل معين هستند. از ميان اصول مذكور شيوه عملي و نظريه عرفاني در دو اصل توبه و صبر بسيار نزديك است. شيخ نجم الدين كبري شرايط اساسي صبر را، خروج از حظوظ نفس، اختياري بودن صبر، قبول رنج و مشقت در منزل صبر و تداوم و استمرار صبر مي‌داند.

مطايبه جهان طرفه‌اي از واقعيت‌هاي معکوس است که همزمان به واقعيت و ضد آن مي‌پردازد. بنابراين براي بررسي دقيق متن مطايبه‌آميز بايد به اشکال، انواع و شگردهاي مطايبه توجه کرد. مطايبه مي‌تواند به شکل هزل، هجو و يا طنز ظاهر شود و شوخي‌هاي مبتني بر هر يک از اين اشکال را مي‌توان در قالب‌هاي لطيفه، حکايت، قصه و... بيان کرد. در اين مقاله ضمن تعريف انواع و اشکال مطايبه و ذکر نمونه‌هايي از قصه‌هاي مطايبه‌آميز هزار و يک شب، ابتدا اين حکايت‌ها از لحاظ عنوان به سه دسته طبقه‌بندي گرديده، سپس از منظر صفات نوعي تيپ ـ قهرمان قصه‌ها مطالعه شده و در نهايت شگردهاي خنده‌آور اين قصه‌ها، از جمله واژگونگي موقعيت، عدم تجانس، تضاد و اغراق و تصادف، پايان غيرمنتظره، اعمال غيرعادي اشخاص و ... مورد واکاوي قرار گرفته است.

در میان ادبیات جهان، دو ادب فارسی و عربی با وجوه مشترک فراوان می‌توانند سهم به‌سزایی را در پژوهش‌های تطبیقی داشته باشند. خردورزی و عقل‌مداری و به تعبیر زیباتر حکمت، یکی از این وجوه مشترک و قابل مقایسه است. امرؤالقیس کندی سرآمد سخن‌سرایان عرب در یک کفه ترازوی این قیاس و رودکی سمرقندی، آدم الشعرای شعر فارسی در کفه دیگر جای گرفته است. امرؤالقیس، روزنه‌هایی از حکمت جاهلی را با استمداد از فطرت و تعالیم گذشته و تجربه زندگی در اشعارش پیاده کرده و رودکی نیز با همین مفاهیم یادشده، ولی با در دست داشتن گنجینه مهم‌تر، یعنی اسلام، که چشمه بینش و خردورزی است، پا به عرصه شعر نهاده است.