کتاب، مشتمل بر دو بخش "نگارش" و "ادبیات و برگزیده متون" است. در بخش "نگارش" پس از تاریخچه زبان فارسی، هر یک از مباحث، بسته به اهمیت و کاربرد آن، به اختصار یا به تفصیل مطرح شده است؛ چنانکه مباحث مربوط به نشانه گذاری، املای کلمات، نکات دستوری و تلخیص، به اختصار و در حد نیاز دانشجویان است. در بخش دوم کتاب (ادبیات و برگزیده متون) پس از بحثی مختصر درباره ادبیات و اهمیت آن، از مباحثی سخن به میان آمده است که آشنایی با آن، به خواننده کمک می کند تا ظرافتها و زیبایی های یک اثر ادبی را بهتر دریابد و لذت بیشتری ببرد. در بحث از هنرهای ادبی، وزن عروضی و قالبهای شعری، بنا را بر اختصار نهادیم، اما سه مبحث دیگر، یعنی انواع ادبی بر اساس محتوا، سبکهای شعر فارسی و مکتبهای ادبی که از اهمیت ویژه ای برخوردارند، قدری مفصل تر بیان شده است...
این کتاب در دو بخش تنظیم و نوشته شده است که بر روی هم مرتبط به هم می باشند. بخش اول: از آغاز تا اول بحث مصدر برای یادگیری و آموختن زبان برای کسانی است که خواندن و نوشتن زبان مادری خود را نمی دانند که در این بخش تا حدودی آنها را خواهند آموخت و آمادگی لازم را برای خواندن بخش دوم کتاب پیدا خواهند کرد. با خواندن بخش دوم اگر با دقت صورت بگیرد می توانند کاملا زبان مادری خود را بیاموزند. بخش دوم: از مصدر و روش به دست آوردن افعال از آن، تا آخر را شامل می شود. این بخش از کتاب برای کسانی است که آشنایی آنها با زبان یا متوسط و یا در حد کمال است که با خواندن آن بر اشتباهات یا اغلاط و پیچ و خم های دستور زبان واقف و علل تغییرات و دلایل دستور زبان جدید را خواهند آموخت و سپس به قضاوت خواهند نشست زیرا در این کتاب طرز خواندن و نوشتن و بکار بردن علائم حرکت به طور صحیح و مصدر و صرف فعل تغییرات کلی پذیرفته و از اشتباهات و اغلاط و زیاده گوییهای بی مورد و اغتشاش و هرج و مرج ها و دلایل نادرست و ندانم کاریها پاک و سهل و آسان و قابل فهم گشته است
لیلی و مجنون، داستان دلکشی است که نظامی با دم و قلم سحر آفرینش، آن را با نام خود جاودان کرد. پس از نظامی شاعران بسیاری آمدند و با خواندن لیلی و مجنون بر آن شدند تا این داستان را با رنگ و طرحی دیگر بازنویسی کنند. چهل نفر از این مقلدان را نام بردهاند، این نظمپردازان شیرینکار هرچه کردند، نتوانستند داستان را به نام خود کرده و بر نظامی پیشی بگیرند. نقد تطبیقی این آثار پرده از روی این راز برمیدارد و به ما مینمایاند که نظامی در ساختار و محتوای این داستان چه کرده و استادی او به چیست؟ سنجش ذهن و زبان پیر گنجه با امیر خسرو در سرایش «لیلی و مجنون»، یکی از این واژههاست.
رمانهای کلیدر و جای خالی سلوچ از داستانهای مشهور و به یاد ماندنی است که نویسنده، درونمایهها و عناصر سازنده آن را از محیط اطراف خود و از بطن جامعه گرفته است. بررسی افکار دولتآبادی در این دو اثر و نظایر آن و سایهروشنهای مکتبهای ادبی در این نمونهها ـ بدون آنکه دولتآبادی بدان اقرار و اعقتاد داشته باشد ـ بررسی میشود. در آثار دولتآبادی بیشتر داستانپردازی و جذابیت آن مهم است تا بیان یک طرح پیشساخته به همراه ارائه یک جهانبینی مشخص.