یکی از نمونههای شاخص حماسه دینی در ادب پارسی، مثنوی خاوراننامه، اثر ابنحسام خوسفی است که در قرن نهم و در شرح جنگهای سپاه اسلام به فرماندهی حضرت علی (ع) در سرزمینهای خاوران به رشته نظم کشیده شده است. در این پژوهش، نخست درباره حماسه، حماسه دینی و علل پیدایش و نمونههای آن و نیز احوال و آآثار ابنحسام خوسفی سخن گفتهایم و پس از معرفی مختصر خاوراننامه، جنبههای حماسی و دیگر نکات قابل توجه، معایب و ویژگیهای سبکی این اثر را به تفصیل برشمردهایم. در پایان کوشیدهاین براساس مطالب و شواهد ذکر شده، چشماندازی از مهمترین ویژگیهای این حماسه دینی به دست دهیم. در این اثر، عناصر سازنده حماسه، اعم از قالب داستانی، قهرمانپردازی، جنگ و عناصر و نیروهای خارقالعاده، آشکارا نمود یافته است و تقلید تمام و کمال ابنحسام از شاهنامه فردوسی در حوزههای لفظ و شیوه سخنپردازی و نیز محتوا، به روشنی جلوهگر است. ازدیگر جنبههای در خور توجه در این حماسه میتوان بیان طنزگونه، نمودیافتن نوع ادبی غنایی، تعصبات مذهبی و مناجاتهای زیبای شاعر را ذکر کرد. مهمترین معایب این اثر عبارتاند از: برخی نقاط ضعف در پردازش داستان، حشو، اشکال در وزن و قافیه برخی ابیات و نیز اشکالهایی در نحو و تصاویر شعری. از آنجا که خاوراننامه به تقلید از شاهنامه فردوسی سروده شده است. هیچ اثری از سبک شعری رایج در قرن نهم در آن دیده نمیشود و بالعکس، آثار کهنگی سبک در آن، کاملاً مشهود است.
انقلاب مشروطیت و مجاهدت مجاهدان بزرگ به همراه ملت شجاع ایران پشت استعمار را خماند....اما دیری نپائید که انقلاب را به انحراف کشاندند، بزرگ مردان انقلاب را توسط شاه دست نشانده قاجار یا به دار آویختند یا به طریقی از میدان به در کردند. با این وجود ابرقدرتان آن زمان روس و انگلیس از قیام مردم و آتشی که زیر خاکستر بود و هر لحظه انتظار می رفت شعله ور شود بیم و هراس داشتند. وجود حکومتهای محلی و قیام گاه و بیگاه مردم در اطراف ایران چون لرستان کردستان گیلان راه چپاول را بر استعمارگران بسته بود. استعمارگران در طول تاریخ هماره سعی بر این داشته اند که بر این منطقه سیطره پیدا کرده دامنه نفوذ خود را بر دیگر نقاط ایران بگسترانند اما هربار با مقاومت دلاوران لرستان روبرو شده مجبور به عقب نشینی شده اند.در عصر ننگین سر سلسله پهلوی (رضاخان) بار دیگر این منطقه مورد تاخت و تاز قرار گرفت. سیصد هزار خانوار اعم از شهری و روستایی با دلاوری و رشادت کم نظیر در مقابل قوای مهاجم و دست نشانده بریتانیا ایستادند و دوازده سال مقاومت کردند. آنها با رشادت و بی باکی خود حماسه ها آفریدند.
گوینده این منظومه اسدالله منتخب السادات یغمایی متخلص به منتخب که از تبار یغمای جندقی شاعر قرن سیزدهم است و پدر حبیب یغمایی نویسنده و شاعر و مدیر مجله یغما. حماسه فتحنامه نایبی منظومه ای است درباره ظهور و قدرت گرفتن عیاران حلقه نایبی که در برابر بیدادا ناصرالدین شاه در شهر کاشان سر به شورش برداشتند و در ضمن زد و خوردها و ستیز و گریزهای فراوان و استیلا بر تعدادی از شهرها و روستاهای کویری به تدریج به اقتضای تعالیم سید جمال الدین اسد آبادی به قیام مشروطیت متمایل شدند و به مهاجران ملی پیوستند و جنگ کنان تا قصر شیرین و بغداد پیش رفتند و سران آنها با نقشه دولت انگلیس و بر سر همین ملتخواهی بر سر دار رفتند .
در اين پژوهش، چهار متن را از ميان نثرهاي قاجار بدين شرح برگزيدهايم: ناسخ التواريخ اثر محمدتقي لسان الملک سپهر، مسالک المحسنين اثر عبدالرحيم تبريزي، مجمع الفصحا اثر رضاقلي خان هدايت و هزار و يک شب ترجمه عبداللطيف تسوجي تبريزي. سپس در آنها مهمترين اشکالهاي نگارشي و ويرايشي را در حوزههاي فعل، نشانههاي جمع، واژهها و ترکيبات، قيد، حروف، مصدر، صفت بررسي کردهايم و ادامه آنها را در نثر فارسي امروز نشان دادهايم. در پايان، مهمترين مشکلات نگارشي نثر قاجار و ادامه آنها را در نثر فارسي امروز در حوزههاي يادشده دستهبندي کردهايم. فرضيه تحقيق آن است که نثر دوران قاجار، در عين ارزشمندي، مشکلات نگارشي و ويرايشي درخور توجهي دارد و ادامه اين مسائل را در نثر فارسي امروز نيز به روشني ميتوان ديد. هدف ما از اين پژوهش، آن است که مشکلات نگارشي و ويرايشي را در نثر فارسي امروز، ريشهيابي و نويسندگان را متوجه آنها کنيم تا اجازه ندهند اين مسائل به نوشتههايشان راه يابد.