کتابخانه مجازی ادبیات

این کتاب در چهار بخش به زبان شناسی پرداخته است. بخش اول متشکل از هفت فصل به این مباحث پرداخته است: پیش‌درآمدی بر زبان‌شناسی، زبان و وابسته‌ها و مختصات آن، دگرگونی در زبان، عادات و نمای زبان، رابطه زبان با زمان و تبار و خط، دستور در زبان، و حوزه معنی. بخش دوم کتاب اختصاص به خانواده‌های زبانی دارد که از پنج فصل به این ترتیب تشکیل شده است: کلیاتی درباره خانواده‌های زبانی، زبان‌های هندواروپایی، زبان‌های سامی، خانواده زبان‌های آلتائی، و زبان‌های منفرد و تحت بررسی. بخش سوم کتاب درباره زبان‌های باستانی ایران است که از این فصول تشکیل شده است: زبان‌های ایرانی باستان، زبان‌های ایرانی میانه، زبان‌های ایرانی جدید. بخش پایانی کتاب بررسی مختصری درباره زبان‌های غربی ایرانی است.

یکی از دگرگونی‌های مهمی که در زبان‌های ایرانی هنگام انتقال از مرحله باستان به مرحله میانه روی داده، فروریختن بنای صرفی نام، یعنی حذف شدن اجزاء پسین کلمه است که رابطه نحوی آن را با اجزاء دیگر جمله بیان می‌کرده است. در این کتاب ساختمان کلمه در تاریخ زبان فارسی بررسی شده است.

این کتاب چهارمین بخش و پایانی دگرگونی‌های آوایی واژگان در زبان فارسی است. این بخش مربوط به قلب، افزایش و کاهش آوایی در واژگان می‌شود ادغام با آن مفهومی که در زبان عربی وجود دارد، در زبان فارسی نمی‌تواند نقشی داشته باشد؛ زیرا در زبان عربی هر گاه در واژه‌ای ادغام شود، تلفظ کلمه مشدد شده و معنی آن عوض می‌شود؛ اما در زبان فارسی چنین موردی دیده نمی‌شود. مثلا در واژه‌های پادزهر و دوستدار که به صورت پازهر و دوستار درمی‌آیند، نمی‌توان آنها را از مقوله ادغام دانست؛ زیرا نه تلفظ آنها مشدد می‌شود و نه معنی تغییر می‌یابد که این موارد در مقوله کاهش آوایی آورده شده است.

امروزه تقریباً بیشتر زبان¬های زنده جهان واژه‌¬نامه کامل یا واژه‌نامه ریشه‌شناسی مدونی دارند که مورد استفاده اهل زبان و دانشجویان قرار می¬گیرد؛ اما زبان فارسی متاسفانه تا این زمان واژه‌¬نامه کاملی که همه واژگان زبان فارسی را در بر داشته باشد، ندارد. هر چند گهگاهی در کتاب¬ها و مجلات تلاش¬هایی در بازشناسی و ریشه‌یابی مدونی برای زبان فارسی فراهم نشده است. سعی نویسنده در این کتاب بر آن است که گامی به سوی این هدف فرهنگی بردارد؛ از این‌رو تا حد امکان از همه متون زبان فارسی در دسترس، واژه¬های دگرگون‌شده را فراهم نموده و برابر هم قرار داده است. در جلد سوم از این کتاب برخی دیگر از واژگان زبان فارسی که دچار دگرگونی آوایی شده‌اند بر حسب حروف الفبا ـ با شواهد و نمونه‌هایی از نظم و نثر فارسی ـ معرفی شده است.