کتابخانه مجازی ادبیات

تعریف تجزیه: هرگاه جمله ای را به چند کلمه تقسیم کرده هر کلمه را بدون اینکه در جمله است ملاحظه کنیم و مورد دقت قرار دهیم و همه قواعد دستوری که درباره آن می دانیم بیان نموده و عناوین مختلفه را ذکر کنیم در همین کلمه در واقع آن کلمه را تجزیه نموده این عمل را (تجزیه) می گویند.

کتاب تصریف از جمله متون خوشخوان آموزشی در فن صرف است که توسّط عزّالدین زنجانی (د 660 ق) در قالبی مختصر و موجز تألیف شده است؛ مؤلّف در این اثر کوشیده است تا بر پایۀ تقسیم کتاب به دو بخش ابنیۀ صحیح و غیر صحیح، امّهات مسائل صرفی را مطرح کرده و از ذکر اختلافات نیز پرهیز نماید. شروح بسیاری بر این کتاب نگاشته شده که از جمله مهمترین و مشهورترین آنها شرحی است که سعدالدین تفتازانی (722 ـ 792 ق) قلمی نموده است. متن تصریف و شرح تفتازانی به کرّات ذیل مجموعۀ جامع المقدّمات به چاپ رسیده است. تدقیقات و نکته‌سنجی‌های تفتازانی در این شرح بسیاری از دانشوران فن صرف را بر آن داشت تا در مقام توضیح و بسط مطالب این شرح برآمده و حواشی و تعلیقات بسیاری در ذیل مطالب آن به نگارش درآورند. حاشیه دده جونکی بر شرح تصریف تفتازانی نمونه‌ای از کوشش‌های دانشوران عثمانی در جهت آموزش علوم ادبی عربی به صرف آموزان آن بلاد می‌باشد. کمال الدین ابراهیم بن زین الدین یحیی بن بخشی بن ابراهیم الأماسي الرومي مشهور به دده خلیفه/ دده جونکی/ قره دده (د 975 ق) از دانشمندان قرن دهم هجری در بلاد عثمانی می‌باشد؛ وی علاوه بر امر قضاوت و اِفتا، در مدارس مختلفی به تدریس کتب متداول آن عصر اشتغال داشته است. احتمالاً شرح تصریف تفتازانی از جمله کتبی بوده که دده خلیفه خود به تدریس آن مشغول بوده و در اطار تدریس آن، حواشی و تعلیقاتی نیز بر آن نگاشته است؛ اثر حاضر حاشیۀ مبسوطی بر شرح تفتازانی است که محشّی پس از نقل بخشی از عبارات شارح تفتازانی، به صورت مزجی تعلیقات خود را آورده است.

انگیختگی به‏معنی وجود سر‏نخی در صورت، برای رسیدن به معناست و به‏طور مستقیم، ما را از صورت به معنا رهنمون می‏شود؛ بدان معنا که رابطه صورت و معنا همواره یا تنها قرار‏دادی نیست و یا اینکه گاه رابطه قرار‏دادی به رابطه تصویر‏گونه مبدل می‌شود. یکی از انواع انگیختگی‌، انگیختگی در‏سطح واژه‌های‌ مرکب است‌. واژه مرکب شفاف، واژه‌ای است که از مجموع معنای اجزای آن بتوان به معنای کلی دست یافت. درباره انگیختگی، ‌گروهی بر این باورند که واژگان ابتدایی بشر انگیخته بوده‌اند و با گذشت زمان، به‏دلیل روی‏دادن تغییر‏های آوایی و‏یا دگرگونی‏های دیگر، درجه انگیختگی واژگان کاهش یافته است. در این پژوهش، به‏صورتی عمیق‌تر و دقیق‌تر به این پدیده نگریسته‌ایم و برای بررسی این فرضیه، با انتخاب چهار متن سفر‏نامه از زمان حال و استخراج 2800 واژه محتوایی از آنها، انگیختگی واژگان مرکب را در این متن‏ها بررسی کرده‏ایم؛ سپس این واژه‏ها را با 2800 واژه استخراج‏شده از چهار متن در دویست سال پیش مقایسه کردیم تا با بررسی‌ها و مقایسه‌های آماری دریابیم که از دویست سال گذشته تا‏کنون‌، واژگان مرکب زبان فارسی به‏سمت انگیختگی رفته‌اند یا نا‏انگیختگی. مقایسه نتایج حاصل از بررسی این دو دوره نشان می‌دهد که در شمار واژگان مرکب نیمه‏انگیخته در زبان فارسی‌، در زمان حال، افزایشی معنا‏دار نسبت به دویست سال پیش صورت گرفته است؛ اما در شمار واژگان مرکب انگیخته‌، نا‏انگیخته و در مجموع واژگان مرکب‌، تغییری معنا‏دار روی نداده است؛ بنابر‏این شاید بتوان گفت از دویست سال گذشته تا‏کنون، واژگان مرکب نیمه‌انگیخته در زبان فارسی، بیشتر به‏سمت شفافیت پیش رفته‌اند تا تیرگی.

انگيختگي به معني وجود سرنخي در صورت براي رسيدن به معناست؛ چيزي که ما را مستقيما از صورت به معنا رهنمون مي‌شود و اين بدان معناست که رابطه صورت و معنا، همواره يا تنها قراردادي نيست يا اينکه رابطه قراردادي در پاره‌اي مواقع به رابطه تصويرگونه مبدل مي‌شود. يکي از انواع انگيختگي، انگيختگي معنايي است. واژه‌هايي انگيختگي معنايي دارند که رابطه معنايي بين اجزاي تشکيل‌دهنده واژه و کل واژه وجود داشته باشد. در زمينه انگيختگي، عده‌اي بر اين باورند که واژگان ابتدايي بشر انگيخته بوده‌اند و با گذشت زمان و به دليل تغييرات آوايي و... درجه انگيختگي واژگان کاهش يافته است. در اين پژوهش، نگاه عميق‌تر و دقيق‌تري به اين پديده داشته‌ايم و براي بررسي اين فرضيه، با انتخاب چهار متن سفرنامه از زمان حال و استخراج 2800 واژه محتوايي به بررسي انگيختگي معنايي در اين متون پرداخته‌ايم و سپس آنها را با 2800 واژه استخراج شده از چهار متن در دويست سال پيش مقايسه نموديم تا با بررسي‌ها و مقايسه‌هاي آماري دريابيم که از دويست سال پيش تاکنون، انگيختگي معنايي در بين واژگان زبان فارسي افزون گشته يا کاهش يافته است. مقايسه نتايج حاصل از بررسي اين دو دوره نشان مي‌دهد که افزايش معناداري در شمار واژگان داراي انگيختگي معنايي در زمان حال، نسبت به 200 سال پيش به چشم مي‌خورد؛ بنابراين، شايد بتوان ادعا کرد از 200 سال گذشته تاکنون، انگيختگي معنايي در واژگان زبان فارسي افزايش يافته است و از اين نقطه نظر، زبان فارسي به سمت شفافيت پيش رفته است و نه تيرگي.