یکی از بزرگان دوره تیموری معین الدّین محمّد زمجی اسفزاری هروی، منشی، شاعر، خوشنویس و مورّخ مشهور است، که از او آثاری برجسته به جا مانده است. از تألیفات این نویسنده دوره تیموری تنها کتاب روضات الجنات فی اوصاف مدینه هرات به چاپ رسیده و سایر آثار او در غبار زمان به دست فراموشی سپرده شده است. از آثار شایان توجه او «ترسّل» است. این اثر مشتمل برمقدمه، چهار منشأ و یک خاتمه است و از جمله آثاری است که از همان زمان تألیف و در عصر خود مولّف به شهرت و قبول عام رسیده، در ابتدای اثر نویسنده باختصار به بیان مبانی و موازین نظری ترسل و کتابت میپردازد و در ادامه نامههایی را که در طول دوران دبیریاش از جانب سلطان حسین بایقرا به رشته تحریر در آورده، میآورد. انواع گوناگونی از نامههای رسمی و غیررسمی در اثر آمده که میتوان به گونههای زیر اشاره نمود: امثله، مناشیر، فرمانها، نشانها، سلطانیات، اخوانیات، عرضه داشتها، اجوبه و.... اسفزاری کوشیده که اثر وی هم جامع مکتوبات عصر تیموری باشد و هم اینکه نمونه و الگویی برای کاتبان به دست دهد و شاید به همین علّت باشد که «ترسّل» از قبول عام برخوردار شده است. سبک اثر فنّی و مصنوع است و ساختارهای مکاتیب «ترسّل» شباهت بسیاری به ساختارهای رایج در میان سایر مترسّلان دوره تیموری و پیش از او دارد، جز آنکه برخی نمونه مکتوبات مانند کتابه، وقفنامه، مقدمهنویسی، قبر نوشته، تسلیتنامه، اسئله و... در این اثر به چشم میآید که باعث شده این اثر صرفاً در برگیرنده مکاتیب حکومتی چون نشانها، منشورها و سلطانیات نباشد؛ چیزی که در میان آثار معاصران اسفزاری چندان مسبوق به سابقه نیست. نگارندگان مقاله حاضر برآنند تا ضمن معرفی محتوایی اثر اسفزاری، به بیان نظرات او در باب کتابت و دبیری و بررسی ویژگیهای ساختاری اثر بپردازند.
سکهها در مطالعه چگونگی اوضاع اقتصادی نظام اجتماعی و سیاست پولی ـ مالی، منابع کتبی تاریخی مهم میباشند. در عین حال آنها سند حقیقی که در تعیین نمودن روابط اقتصادی ـ تجارتی گذشته در تاریخ، وقایع تاریخی، سالنامههای تاریخ خاندانها و نامهای ثبتنشده حکمرانان در منابع کتبی و سالهای آنها، اطلاعات تاریخی پرارزش را میدهند، به شمار میروند. این کتاب بر اساس کلکسیونهای موجود در شعبه سکهشناسی موزه دولتی تاریخ ازبکستان و همچنین بر اساس پولهای نقرهای و مسی امیرتیمور و بازماندگان وی در داخل دو دفینه کشفشده که مربوط به اواخر قرن چهاردهم و اوایل قرن پانزدهم بود، تهیه شده است.
این کتاب برداشت و تحلیل تازهای درباره شخصیت یکی از بزرگترین فرمانروایان حادثهساز تاریخ حوزه تمدن ایرانی است که توسط دانشمندی از همین خطی که بیش از نیم قرن در تاریخ آسیای میانه بهویژه تاریخ تیموریان تحقیق کرده است، نوشته شده است. نکته مهم درباره این کتاب نظر مؤلف درباره فرهنگ و تمدن ایرانی است. وی معتقد است تاریخ کشورهای آسیای میانه و به طور کلی کشورهای حوزه تمدنی ایرانی، بدون بررسی تاریخ ایران امکانپذیر نیست و به همین دلیل اصرار دارد در هر تجزیه و تحلیل و در هر شرایطی که تاریخ و فرهنگ و تمدن این کشورها تعریف و تحلیل و تدوین میشود، جایگاه ایران برجسته و محفوظ بماند.
نگارنده سعی کرده است که گلچینی از نامهای دیروز و امروز فراهم آورد، اگر به اصل نسبیت حسن زیبایی میان افراد و نیز دورانهای مختلف توجه شود، کاملا عادی خواهد بود که نامی در صد سال پیش با استقبال اجتماعی روبرو شده و امروز متروک است؛ بنابراین کتاب حاضر صرفا برای انتخاب نام مورد علاقه اشخاص نیست و فقط برای آن منظور تدوین نشده، بلکه در واقع نمایش بیش از 5000 اسم قدیم و جدید است که به مناسبت سوابق پیشین و یا استقبالهای کنونی در نظر گرفته شده است. این نامها به ترتیب الفبایی ترتیب یافته و نحوه تلفظ برابر هر عنوان با حروف آوایی مشخص گشته است. برای اطلاع بیشتر مراجعان ماهیت ریشه ای مراسم از نظر فارسی، عربی، ترکی و غیره در داخل پرانتز منظور گردیده که می بایست به جدول اختصارات و علائم در آغاز کتاب مراجعه شود....
در این سلسله کتابها با عنوان " فرهنگ کتابهای فارسی" قصد بر این است که تا حد امکان نوشته های نظم و نثر فارسی از ابتدا تاکنون معرفی گردد. برای این کار،اغلب آثار گذشته، از قرن چهارم هجری که اولین آثار فارسی در آن روزگار تالیف شده، تا سال 1300 هجری شمسی در یک مجلد و در دو بخش به ترتیب الفبایی گرد آمده است. امید است که مجلدات دیگر به علت کثرت کتابهای معاصر و تنوع محتویات آنها، به گونه ای موضوعی فراهم آید؛ مثلا مجموعه کتابهای داستانی و نمایشنامه در یک جلد جداگانه و منظومه های شعری در جلدی دیگر، و به همین ترتیب سایر کتابها معرفی گردد. کتابها انتقال دهنده فرهنگ و معارف به نسلهای بعد و شناسنامه هستی یک ملت و تمدن هستند و شناختشان برای نسل امروزی بسی الزامی است...