زبان پشتو یا «پختو» یکی از زبانهای رسمی کشور افغانستان است که در بخشهایی از آن کشور و نیز قسمتهایی از کشور پاکستان بدان تکلم میکنند. این زبان ویژگیها و خصیصهها و شناسههای زبانهای ایرانی را در ریشههای خوددارد و از خانواده زبانهای هند و آریایی است. شاعران و نویسندگان بزرگی در زبان پشتو رشد و نمو کرده و آثاری از خود به یادگار گذاشتهاند که علاوه بر سرودن اشعار پشتو، تقریبا بهطور عام، همگان در شعر و ادب فارسی(دری) دستی داشته و آثار خود را در این زبان نیز برجا گذاشتهاند که از آن میان میتوان به خوشحال خان ختک اشاره کرد. وی به سال 1022 هـ.ق به دنیا آمد و در 1100 هـ از دنیا رفت. او از سرداران قوم ختک بوده و انواع شعر نیز در قالبهای مختلف سروده است که بخشی از آنها نیز فارسی است. با توجه به اشعار فارسی وی، از نظر وزن، قافیه، مضمون و ...، آن را با شعر شاعران پارسیگوی، به ویژه حافظ شیرازی میتوان انطباق داد؛ علاوه بر این از نظر بهکارگیری آیات، احادیث، مضامین عرفانی و...، میتوان مطابقت آن را با شیوه شاعران پارسیگوی دریافت. در این نوشته ضمن اشاره به زندگی آن شاعر بزرگ، اشعار فارسی وی نیز بررسی خواهد شد و به این مطلب نیز خواهیم پرداخت که آیا اساسا شاعران پشتون، شعر فارسی هم گفتهاند یا خیر؟ و آیا این اشعار پارسی پشتونها را میتوان با اشعار دیگر پارسیگویان تطبیق داد یا نه؟
چون کلمه (روه) به معنی کوه در پشتو و تاریخ سرزمین افغانستان سوابق باستانی دارد بنابراین باید گفت که این کلمه از عصر غزنویان با بسط سلطه سیاسی و کلتوری افغانان به هندو لهجه های هندی نفوذ یافته و منسوب بدان روهیله و مسکن ایشان روهیل کهند تاکنون در السنه هند مستعمل است. ولی در زبان پشتو سوابق ادبی این کلمه وسیع و مقارن است باسمای افغانستان و پشتو نخوا که هر دو قدامت تاریخی دارد...
محمدکاظم کاظمی مولف کتاب هم زبانی و بی زبانی در مورد موضوع کتاب این گونه می گوید: من در این کتاب با دلایل و شواهد مختلف از متون کهن و آراء دانشمندان امروز، نشان دادهام که «فارسی» و «دری» در واقع دو نام است برای یک زبان واحد، و حدود نیم قرن است که گروهی برای جداسازی ملل همزبان و تضعیف زبان فارسی، با این ترفند، زبان ما را دوپاره کردهاند. همچنین در آنجا نشان دادهام که تا نیم قرن پیش، این زبان حتی در مجامع رسمی و علمی کشور ما نیز «فارسی» خوانده میشده است. این سخن شاید امروزه عجیب به نظر آید، ولی در این کتاب با شواهد و مدارک کافی ثابت شده است.
این کتاب با عنوان «تاریخ ادبیات افغانستان در ادوار قدیمی» برگرفته از جلد سوم دایرةالمعارف آریانا است که بدون دخل و تصرف در متن و شیوه نگارش، با رفع پارهای از اغلاط چاپی، نگارشی و اشتباهات مشهود منتشر شده است. منابع اصلی این دایرةالمعارف، لغتنامه دهخدا و ترجمه عربی دایرةالمعارف اسلام بوده است. مباحث تاریخ ادبیات افغانستان در این کتاب ذیل نه قسمت که به حصهها تقسیم و شامل عناوین جداگانه میباشد، آورده شده است.
شرف الدین علی بن شمس الدین علی یزدی، معروف به «مخدوم» و متخلص به «شرف»، از جمله شاعران و نویسندگان و مورخان و علمای مشهور نیمه دوم قرن هشتم و نیمه اول قرن نهم هجری قمری بوده است. روزگار جوانی او به کسب علوم سپری شده است و اطلاعات وسیع علمی و ادبی او را ـ چه از نظر گستردگی اطلاعات و چه از نظر تنوع تألیفات ـ میتوان در آثارش به روشنی دید. محمد مستوفی، در کتاب تاریخ یزد (جامع مفیدی) ضمن بیان شرحمفصلی از زندگی وی، او را اشرف فضلا و الطف علمای دوران خود میداند که همواره در عراق و فارس، نزد سلاطین، معزز و محترم بوده و مدتی ندیم شاهرخ میرزای تیموری بوده که از طرف وی، به لقب «مخدومی» ملقب گردیده است.