مثنوي مولانا به گونهاي دنباله سنت معارفگويي است که در خاندان وي معمول بوده است. ارتجالي بودن کلام، دخالت اقتضائات آني و في المجلس در سير طبيعي مطالب، الزامات بلاغت منبري و در نتيجه گسستگي سخن از نشانههاي ناگزير اين گونه آثار است. حضور مستقيم و بالفعل مخاطبان در زمان آفريدهشدن مثنوي، فضايي مدرسي ايجاد ميکند و بالطبع نقش گويا و خاموش آنان را در جاي جاي اين منظومه تعليمي، که محصول تعامل گوينده و شنونده است، ميتوان ديد. از سوي ديگر، علائق و سلائق مولانا نسبت به برخي مطالب و مضامين دلخواه، سبب ميشود تا در شکلگيري نهايي حکايات، کلام او را در اختيار خود بگيرند نه او کلام را. تذکارهاي مکرر مولانا در توجه خواننده به معناي انفسي، نه آفاقي، حکايات و پيمانه معني شمردن قصه به مخاطب او ميآموزد که در ظاهر حکايات نماند و مثنوي را به منزله کتاب قصه نخواند. در اين مقاله به اين موضوعات پرداخته ميشود: استطراد در مثنوي به شکلها و انگيزههاي گوناگون پيدا ميشود. واکنشهاي مخاطبان حاضر در مجالس اعم از سخنان يا حالات، تداعيهايي که بياختيار در ذهن مولانا شکل ميگيرند، بيخودشدن گوينده در هنگام طرح مطالبي که روح حساس او شديدا به آنها وابسته است، همچون عشق، توحيد، فنا، ياد شمس تبريزي و... در زمره انگيزههاي اين گريزهاست.
کتاب حاضر مشتمل بر دو گفتار به زبان فرانسوی، به خامه توانای استادان گرامی دکتر صفا و لیوه روسای محترم دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران و استراسبورگ و یک مقدمه از نویسنده در معرفی کامل نسخه خطی کتابخانه ملی و دانشگاهی استراسبورگ و شرح یکصد و شصت و هشت بیت از مثنوی گلشن راز که متاسفانه شارح عارف آن تاکنون ناشناخته مانده است. و در آخر تعلیقاتی که برای حل مشکلات و توضیح و تعریف لغات و مصطلحات عرفانی و فلسفی به کوشش نویسنده فراهم گردیده است.
این کتاب اشعار فارسی سیدجعفر موسوی حاوی الف) دو مثنوی در بحر خفیف-مخبون محذوف-یکی تحت عنوان (حدیث نفس) شامل موضوعات مختلف در حدود (1723) بیت، و دیگری (بالاخانه غمها) که از نوشته نویسنده معروف (مصطفی لطفی منفلوطی مصری) برداشته شده است و در حدود (303) بیت می باشد. ب) غزلیات ج) متفرقات د) قطعات
این کتاب گزارشی فشرده از تمامی شاهنامه فردوسی است. در میان گزیدهها و خلاصههای بسیاری که از شاهنامه فردوسی ساخته و پرداختهاند، آنچه همچنان وجود این دفتر را توجیه میکند کوتاهی، فراگیری و سادگی بیان آن است. کوشیده شده تا این کتاب زبانی گویا و رسا اما نهچندان آسان داشته باشد. نثر این دفتر آمیزهای از زبان شاهنامه فردوسی و شیوه گفتار امروزیان است. از روش سرهنیوسی پرهیز شده، اما همچون آفریدگار شاهنامه به ضرورت واژگان عربی به کار برده نشده است.
در گفتارهای این کتاب از پانزده دریچه به فردوسی و شاهنامه او نظر شده است. مباحثی که در این کتاب مطرح شده، عبارتند از: تاریخ تألیف شاهنامه و زندگی فردوسی، ترکیب شاهنامه، مدارک و پیشینیان فردوسی، فردوسی و دقیقی، اقتباسها، استطراد غنایی، جهانیبینی و ایمان فردوسی، میهن، شاه و فرّ، پهلوان و پهلوانی، جنگ، پندارها و رفتارها، برخی از ویژگیهای هنری شاهنامه، همانندیهای شاهنامه با ادبیات جهان.