تشکیل جامعه آرمانی از دغدغههای فکری بشر است که از دیرباز اندیشه او را به خود مشغول کرده است. کتاب «زرّین کوچک» تامس مور را میتوان به عنوان شاهد مثالی بر این ادّعا ذکر کرد. در این کتاب، که از مشهورترین نمونههای آرمانشهر غربی به شمار میرود، نویسنده کوشیده است تا با توصیف جزئیات به خلق جهان مطلوب خود بپردازد. از سوی دیگر نیز یکی از آرمانشهرهای شرقی (ایران) شهر «نیکان» است که نظامی در آن به توصیف جامعه آرمانی خود پرداخته است. راقم این سطور سعی کرده است تا با بررسی این دو جامعه آرمانی تفاوت نگرش اندیشههای شرق و غرب و همچنین وجوه شباهت و افتراق این دو مدینه را بیان کند.
سابقه فرهنگی ایران و فکر و اندیشه ایرانی نشان میدهد که در طول تاریخ از تأثیرگذاری و گسترش فراوانی برخوردار بوده است؛ به طوری که برخی معتقدند افلاطون به عنوان پدر فلسفۀ غرب از فکر ایران تأثیر گرفته و اندیشههای این فیلسوف بیتوجه به بنمایههای فکر ایرانی نبوده است. در این کتاب بحث بر سر این است که «شهر زیبای افلاطون و شاهی آرمانی در ایران باستان» ایران چه تأثیری بر افلاطون داشته است. تأثیر زرتشت را همیشه گفتهاند؛ اما نویسنده در این کتاب به شکل قطعی اشاره کرده که افلاطون تحت تأثیر نظریه سیاسی در ایران باستان بوده است. نویسنده کوشیده برخی از جنبههای اساسی فلسفه سیاسی و اجتماعی افلاطون را با پارهای از آراء و آرمانهایی که مردم ایران درباره نظام جامعه و مقام شاهی داشتند تطبیق کند؛ همانندیهای آنها را باز نماید و ارتباط آراء حکیم یونانی را با افکار و معتقدات ایرانیان روشن گرداند.
سیاست مدنیه با عنوان اصلی «السیاسة المدنیة» اثر معروف بونصر فارابی است. او در این کتاب، مسائل مهمی از دانش الهی را بنا به عقیده ارسطو درباره علل ششگانه برکنار از ماده، نمایان میسازد و درباره چگونگی نظام جواهر جسمانی و پیوستگی و پدید آمدن آنها از پدید آورندگان غیرمادی، سخن میگوید و نیز در آن جایگاههای انسان و نیروهای او را نمایان میکند و گونههای مختلف کشورداری و گردهماییها از فاضله و غیر فاضله را روشن میکند و همچنین نیاز تدبیر در مدینه و سروسامان بخشیدن نظام کشورداری به خویهای شاهانه و سنتهای پیامبرگونه را آشکار میسازد.
بدون تردید از زمانی که عرفان و تصوف اسلامی با شعر آمیخته شد؛ قدرت و قوه تفهیم آن برای خوانندگان این دانش رو به فزونی نهاد و قلمرو آن نیز گسترش فوقالعادهای یافت، آنچنان که بهندرت متنی عرفانی و صوفیانه را میتوان یافت که در آن حداقل به یک مصراع یا بیت یا یک حکایت لطیف ادبی اشاره نشده باشد و از سویی آثار ادبی بزرگان این سرزمین نیز خالی از اشارات لطیف و نکات دقیق صوفیانه و عارفانه نیست. در این کتاب در دوازده فصل به صورت مجمل به معرفی تاریخ و بررسی سیر اندیشه عارفان و صوفیان مسلمان پرداخته شده و به بیان امهات مسائل صوفیانه از سدههای آغازین اسلام تا قرن سیزدهم پرداخته شده است.