کتابخانه مجازی ادبیات

مولف در پیشگفتار کتاب می گوید: " در این دفتر تا جایی که میسر بود کوشیدم که تاریخی درست و دقیق از زادروز و درگذشت آن ناموران بدست دهم. ولی بدلایل بسیار نسبت به این مهم توفیق کامل نیافتم، چرا که زندگانی بیشتر این عزیران روشن نیست و بسیاری از ایشان را شرح حالی کامل و درست بجای نمانده است. بنابراین از 713 تنی که در این مجلد سخن گفته ام، کمتر از پانصد تن را تولد و وفات هر دو بدست داده ام و بیشتر را سال وفات مشخص شده است، و بعضی را نیز از ناگزیری تنها بدادن سده زندگانی اکتفا کرده ام. ولی آنان را که میسر بود، حتی روز و ساعت تولد و وفاتشان را بدست داده ام. در این تالیف هر سرآمدی از مردم ایران بزرگ بی درنظر گرفتن موقعیت اجتماعی و دانش و فن و کاری که در آن کوشیده است و والایی یافته، به ترتیبی که یاد شد، در پی هم آمده اعم از آنکه دانشمند فیلسوف فقیه ادیب شاعر صوفی نقاش موسیقی دان خطاط معمار نیکوکار پهلوان سردار شهریار مورخ و جغرافی دان یا سیاست مدار یا فدایی و فداکار نسبت به مردم کشور خود بوده است یا در پی نیکی ها رفته و در کار خود به بزرگی و تمامی رسیده است از ذی فن و ذوفنون.

کسانی که در ادب فارسی از روی صدق و تانی و نه از سر هوی و تمنی، تاملی مستمر و بی وقفه به منظور کشف اصول و موازین حاکم بر ادب و فرهنگ ایران داشته اند، نیک می دانند که از جمله مظاهر توانایی شگفت آور سخن سرایان بزرگ و افسونگر فارسی زبان، آنست که با قدرت استفاده از قانون تجرید و تعمیم ذهن خلاق و آفرینشگر خویش، بخوبی توانسته اند با رویت مناظر در صحنه حیات و اندیشه در کار روزگار و ژرفکاوی در پدیده های گیتی و ترکیب آن ها با یادها و خاطره ها و خوانده ها و شنیده ها و در یک کلام دانسته ها آمیزه ای از عبرت و حکمت پرداخته و با عرضه دستاوردهای تامل و تجربه در قالب سخنان منظوم و منثور خوانندگان آثار خویش را از چشمه سار زلال ذوق سلیم خود سیراب ساخته و قریحه جمال پرست آن ها را نوازش داده، آدمیان را از زادگان طبع جویای کمال خویش برخوردار و کامیاب گردانند...

از جمله آثار ارزشمند اواخر سده چهارم هجری کتاب هدایه المتعلمین فی الطب است. این اثر در آن زمان راهنمای دانشجویان پزشکی بوده و ماخذی برای شناخت بیماری و تجویز داروی آن. نویسنده آن "ربیع بن احمد الاخوینی البخاری" پزشکی محقق از شاگردان با واسطه زکریای رازی است که مانند او با روش تجربی به درمان بیماران می‌پرداخته و نظر پزشکان دیگر را بعد از آزمایش و اطمینان از صحت آن به کار می‌بسته است. کتاب علاوه بر فواید ادبی و زبان‌شناسی و در برداشتن واژه‌های کهن فارسی، از نظر تاریخ پزشکی نیز مهم و درخور توجه است، و سابقه این علم شریف را در مشرق زمین نشان می‌دهد، و نوآوریها و ابتکارات دانشمندان مسلمان را در مقایسه با آراء و نظریات اطبای یونان روشن می‌سازد.

مثنوی «ویس و رامین» در بحر هزج مسدس مقصور یا محذوف و دارای 8904 بیت است. با آنکه از قرن سوم هجری به بعد مثنوی‌های متعدد به فارسی سروده شده، چون اکثر آنها از بین رفته و به دست ما نرسیده است، این مثنوی از حیث قدمت سومین مثنوی کامل موجودی است که امروزه در دست است. موضوع کتاب که از جمله داستان‌های متعلق به ایران پیش از اسلام است، به قول فخرالدین اسعد گرگانی تا قرن پنجم هجری نیز در اصفهان مشهور و محبوب بوده و شاعر آن را از متن پهلوی یا با استفاده از ترجمه فارسی آن به نظم آورده است. تعداد ابیات «ویس و رامین» چاپ مجتبی مینوی8904 بیت است که در این کتاب در 2285 بیت خلاصه شده است.