افضلالدین خاقانی شروانی شاعری است وصّاف و در اشعارش اوصاف فراوانی در منتهای دقت به چشم میخورد. او شاعری معتقد و متعصب میباشد و از معدود شاعرانی است که دو نوبت توفیق زیارت خانه خدا را یافته است و بیش از شاعران مسلمان فارسی زبان دیگر، در شعرش از اماکن مقدس نام برده و به توصیف پرداخته است. شهر مدینه، دومین شهر ناحیه حجاز از جمله اماکنی است که خاقانی در سفرهای حج خود به دیدار آن شهر و زیارت روضه نبوی شتافته و شور و شوق فراوان خود را به زیارت آن مکان در آثار و نوشتههای خود نمایان ساخته است. شاعر مدینه را مقصد هودج رسالت و محل فرود آمدن موکب جلال و شکوه برای وجود پیامبر و روضه آن حضرت را چون بهشت تصور کرده است و در بیان ارزش والا و جایگاه دینی مدینه در اسلام سخنها گفته به طوری که خاک آن را اساس و منشأ هشت باب جنت دانسته و معتقد است که اساس بنیاد دین در مدینه پایهریزی شده است. این مقاله سعی در نشان دادن شکوه و عظمت این مکان مقدس و نیز انعکاس جوشش اندیشه و احساس این شاعر فرزانه و سترگ شروان دارد.
اگرچه قرآن و سایر منابع درباره رسالت حضرت محمد (ص) طی قرنها به دفعات بررسی شده است، با این همه بهراستی دشوار است که هسته مرکزی و جوهر حقایق را استخراج کرد و آن را دریافت. پرفسور رودنسون در این زمینه با مشکلات سختی رودررو بوده و حاصل کوشش خود را در یک بیوگرافی زنده، جالب توجه و تا حد ممکن دقیق و انسانی آورده است. با بررسی و تحقیق عمیق و با بینشی سرشار از قوه تصور و تخیل در شخصیت، خانواده و پیشینه حضرت محمد (ص) و نیز گستردگی جامعه، این کتاب توضیح میدهد که چگونه حضرت رسول (ص) پیام اسلام را انتشار داد، مکتب و دولتی ایجاد نمود، دشمنانش را به هزیمت واداشت و در نتیجه اولین قدرت بزرگ نظامی مسلمانا را شکل داد.
نویسنده در این کتاب به ذکر حال و سرگذشت سه تن از پیامبران بزرگ و نامآوران دین سترگ ـ موسی و عیسی و محمد ـ پرداخته و افزون بر ذکر سرگذشت آنان، شمهای نیز از قوانین و احکام آنان را به طور ایجاز گردآوری کرده تا خواننده افزون بر اطلاع چگونگی بعثت و نشر دعوت و ابلاغ رسالت آنان به این مسئله مهم و اساسی و هدف عالی و غایی پیامبران نامبرده نیز آشنا گردد.
«کعبه» با همه رمز و رازش در سینه اشعار شعرای ادب فارسی یکی از والاترین جلوههای هنر، خلاقیتهای ذهنی و دیدنیترین تابلوهای اندیشه و احساس این نقشبندان سخن است. و «دیوان» و «تحفه العراقین» خاقانی نیز آینهای تمامنما از اعتقادات و باورهای مذهبی او در مورد کعبه میباشد. او کوشیده است تا نمادهای رنگارنگ و متنوع و زیبای کعبه را آنچنان که هست با همه جزئیات آن به یاری اندیشه و هوش سرشار و احاس درونی خود و نیز به مدد نبوغ شاعرانه آشکار سازد. تعابیر او در پرمایگی و پروردگی به کمال رسیده است. و به این ترتیب وی در آثار فوق زیباترین و شیواترین ستایشها را از کعبه به نظم کشیده است و به جرأت میتوان گفت که در ادب فارسی، کعبه در آینه شعر هیچ شاعری به اندازه شعر خاقانی جلوه و زیبایی ندارد.